موسسه طیبات
موسسه تحقیقات و آموزش فقه اقتصادی

گزارش نشست بحوث فقهی با موضوع «مسابقه برنده باش»

جلسه هشتم / اردیبهشت ۹۸

هشتمین جلسه بحوث فقهیه توسط موسسه فقه اقتصادی طیبات با موضوع “بررسی نظر آیت الله مکارم شیرازی (دامت برکاته) در مورد قمار بودن مسابقه تلویزیونی برنده باش” برگزار شد. این جلسه حدود ۲ ساعت و ۳۰ دقیقه طول کشید و بیش از ۲۰ نفر از طلاب و فضلای حوزه علمیه به تبیین موضوع و جوانب فقهی آن پرداختند.

در بخش اول جلسه، استاد عبادی مقدمه ای را در مورد موضوع بیان کردند:

مسابقات تلویزیونی و پیامکی چه شباهتهایی دارند؟

مسابقه “برنده باش” از جهتی شبیه به مسابقات پیامکی و مسابقات USSD (به اصطلاح ستاره مربعی) است چون اجمالا در همه اینها شرکت کننده وجهی را به برگزار کننده پرداخت می کند. این پرداخت در قالبهای گوناگونی مانند پیامک یا خرید سوال یا … صورت می گیرد. سپس برگزار کننده از محل همین پرداخت ها، هزینه برگزاری مسابقه و تهیه جوایز را تامین می کند. در مورد مسابقات پیامکی قبلا هم استفتاءاتی شده بود که در گروه بحوث فقهیه موجود است و در ادامه نیز خواهد آمد.

این استفتاء چه ویژگی های خاصی دارد؟

ویژگی استفتاء اخیر این است که متن سوال در مورد مسابقه ای پرطرفدار است که از صدا و سیما پخش می شود. همچنین پاسخ استفتاء کلی و احتیاطی نیست بلکه قطعی و بدون شبهه است. به همین دلیل این استفتاء باعث ایجاد موجی در محافل مردمی و علمی گردید. موجی که شامل تحسین و انتقاد است. به همین دلیل باید جوانب این استفتاء مورد بررسی قرار گیرد تا از کج فهمی ها جلوگیری شود.این جلسه، مقدمه ای برای نشست اصلی است که ان شاء الله در هفته بعد برگزار خواهد شد.

موضوع شناسی

در ادامه حجت الاسلام شجاعی فر به بیان موضوع شناسی این مسابقه پرداختند:

مسابقه “برنده باش” چیست؟

مسابقه “برنده باش” مسابقه ای تلویزیونی از نوع پرسش و پاسخ است. این مسابقه معمولا ۲بار در هفته پخش می شود. اولین قسمت آن در ۲۵ مرداد ۹۷ پخش شد و تا کنون ۷۰ قسمت از آن به نمایش درآمده است. هدف مسابقه افزایش سطح مطالعه و اطلاعات عمومی شرکت کنندگان عنوان می شود.

شرکت در این مسابقه چگونه است؟

شرکت در مسابقه “برنده باش” با نصب اپلیکیشن “برنده شو” شروع می شود. افراد در این اپلیکیشن به صورت غیر حضوری با هم رقابت می کنند و نفرات برتر هفته، به مسابقه حضوری راه می یابند. هر فرد فقط حق یک بار شرکت در مسابقه حضوری را دارد.

رقابت در اپلیکیشن چگونه صورت می گیرد؟

رقابت افراد بر سر کسب امتیاز بیشتر از طریق پاسخگویی به سوالات است. با ورود به برنامه، ۵۰ سوال رایگان به شما داده می شود که برای پاسخ به هر سوال ۳۰ ثانیه فرصت دارید. برای کسب سوالات بیشتر باید آنها را بخرید. بسته های سوالات در اپلیکیشن به فروش می رسد. پنج مدل بسته وجود دارد. از بسته ۲۵۰۰ تومانی با ۳۰ سوال تا بسته ۲۰۰۰۰ تومانی با ۵۰۰ سوال قابل انتخاب است. همچنین از طریق معرفی برنامه به دیگران (تا سقف ۲۰ نفر) نیز می توانید سوال جدید بدست آورید؛ یعنی به ازای هر نفر که با کد معرفی شما وارد برنامه شود، ۲۰ سوال رایگان به شما و ۱۰ سوال رایگان به او تعلق می گیرد.

خریدن سوالات با انگیزه دستیابی به امتیازهای بالاتر صورت می گیرد. طبق آخرین به روزرسانی قوانین، هر پاسخ درست ۱۰۰ امتیاز دارد و هر پاسخ نادرست ۵۰ امتیاز کم می کند. عدم پاسخگویی (یا رد کردن سوال) امتیازی را کم نمی کند ولی یک سوال از مجموع سوالات شما کم می شود. سوالات در زمینه های گوناگونی هستند و سختی متفاوتی دارند. سوالات یک فرد تکراری نیستند اما ممکن است سوالات افراد مختلف، مشابه باشند. در پایان هر هفته (ساعت ۲۴ روز چهارشنبه) بر اساس امتیازهای کسب شده رتبه بندی انجام می شود و رتبه های اول تا هشتم برای شرکت در مسابقه حضوری برگزیده می شوند. سپس امتیازها صفر می شود و رقابت در هفته بعد از سر گرفته می شود.

مسابقه حضوری چگونه برگزار می شود ؟

در هر هفته ۲ مسابقه حضوری ۴ نفره برگزار می شود. در هر مسابقه ۱۵ سوال در سه ایستگاه وجود دارد.(هر ۵ سوال یک ایستگاه). ایستگاه ها به ترتیب ۵ و ۲۰ و ۱۰۰ میلیون تومان ارزش دارند. با رسیدن به هر ایستگاه جایزه تثبیت می شود. فرد با پاسخ درست به هر سوال می تواند جایزه معادلش را بگیرد و مسابقه را رها کند یا اینکه ادامه بدهد. اگر سوالی را اشتباه پاسخ داد، معادل ارزش ایستگاه قبلی به او داده می شود (نه معادل ارزش سوال قبلی). سه فرصت کمکی برای هر فرد در نظر گرفته شده (تماشاچیان، تماس تلفنی، حذف ۲ گزینه) که مجری هم مورد چهارم آنهاست. سوالات مسابقه حضوری از آسان به سخت مرتب شده اند، طوری که اغلب افراد به ایستگاه ۵ میلیونی می رسند تا به حداقل هزینه ای را که برای راهیابی به این مرحله کرده اند، جبران شود.

جوایز برندگان این مسابقه چیست؟

جوایز این مسابقه در سه سطح به شرکت کنندگان داده می شود. همانطور که گفته شد، جایزه اصلی مسابقه، برای شرکت کنندگان حضوری است. اما دو راه دیگر هم برای بردن جایزه وجود دارد. یکی برنده شدن از بین تماشاچیان و دیگری برنده شدن از بین تمام افراد اپلیکیشن. برای هر برنامه حضوری۳۰۰ نفر از افراد فعال در اپلیکیشن به عنوان تماشاچی انتخاب می شوند و به ۳ نفر از کسانی که بیشترین پاسخ درست را به سوالات بدهند، به قید قرعه جایزه تعلق می گیرد. همچنین برنده شدن از بین تمام افراد اپلیکشن فقط از طریق قرعه کشی در جشنواره ها و کمپین ها اتفاق می افتد.

منظور از جشنواره و کمپین چیست؟

این مسابقه دارای جشنواره های فصلی است. هر جشنواره شامل چند کمپین است. به عنوان مثال جشنواره زمستانی سال ۹۷ دارای دو کمپین “افسانه ای” و “نوروزی” بود. برای هر جشنواره و کمپین جوایزی در نظر گرفته شده است. شانس برنده شدن فرد، بستگی به تعداد کد قرعه کشی او دارد. راه اصلی به دست آوردن این کدها، خرید بسته سوالات است. بسته ها با توجه به قیمتشان، بین ۱ تا ۴۸ کد قرعه کشی دارند. کمپین ها قوانین امتیاز دهی خاص خود را دارند و راههایی برای کسب کد قرعه کشی در آنها نیز پیش بینی شده است.
کمپین های گذشته چگونه برگزار شدند؟

کمپین “افسانه ای” در ۲۲ بهمن ۹۷ به پایان رسید. جایزه اصلی این کمپین معادل جایزه مسابقه حضوری بود یعنی کسانی که به مسابقه حضوری راه نیافتند، با برنده شدن در این کمپین، می توانستند یک جایزه ۱۰۰ میلیونی ببرند. با پاسخ به ۴ سوال درست ۱ کد و با پاسخ به ۵ سوال درست ۲ کد قرعه کشی داده می شود.

کمپین “نوروزی” نیز در ۲۰ اسفند ۹۷ به پایان رسید. این کمپین ۶۰ نفر شرکت کننده حضوری را برای برنامه های عید ۹۸ (هر شب یک برنامه به مدت ۱۵ شب) مشخص کرد. شرط اولیه ورود به این کمپین، کسب حداقل ۲۰۰۰ امتیاز در کمپین افسانه ای بود. امتیازها در این کمپین صفر نمی شود و می توان هر ۵۰۰۰۰ امتیاز را با ۲ کد قرعه کشی عوض کرد. جایزه این کمپین، شرکت در مسابقه حضوری ایام نوروز است.

درآمد برگزار کنندگان تقریبا چقدر است؟

مسئله درآمد برگزار کنندگان در این مسابقه قابل توجه است. می توان با محاسباتی ساده آن را تخمین زد. اکنون امتیاز ۶۰۰ در اپلیکیشن، رتبه ۵۱۱۱۶ را دارد. یعنی شرکت کنندگان اپلیکیشن حداقل ۵۰ هزار نفر هستند. هر یک از این افراد می خواهند جزو نفرات برتر باشند و برای کسب امتیاز، پول خرج می کنند. اگر فرض کنیم هر نفر به طور میانگین ۱۰۰ هزارتومان بسته سوال بخرد، درآمد هفتگی برگزارکننده از محل فروش سوالات ۵ میلیارد تومان در هفته می شود.
از طرفی هزینه شرکت کنندگان بسیار بیش از ۱۰۰ هزار تومان است و از طرفی تعداد شرکت کنندگان بیش از ۵/۲ میلیون نفر گفته شده است. به نظر می رسد جایزه های مسابقه از همین محل تامین می شود. در نهایت پس از کسر هزینه ها، مبلغ هنگفتی سود خالص برای برگزار کنندگان باقی می ماند.

نفرات برتر حداقل چقدر هزینه می کنند؟

امتیاز شرکت کنندگان برتر هفته معمولا به حدود ۵/۳ میلیون می رسد. این یعنی اگر به همه سوالات هم درست پاسخ دهند، باید ۳۵ هزار سوال را بخرند. یعنی برای دستیابی به این امتیاز باید حداقل ۴/۱ میلیون تومان خرج کند. در حالی که عملا این رقم خیلی بالاتر است چون نمی توان به همه سوالات پاسخ درست داد.

نفرات برتر چقدر برای مسابقه وقت می گذارند؟

از لحاظ زمانی هم برای رسیدن به ۵/۳ میلیون امتیاز باید حداقل ۳۵۰۰۰ سوال درست را پاسخ داد. اگر میانگین پاسخ به هر سوال را ۱۵ ثانیه در نظر بگیریم، پاسخ به این تعداد سوال، روزانه ۲۰ ساعت زمان می برد. به همین علت معمولا شرکت کنندگان چند نفر کمک کننده دارند که با هم کار می کنند. البته استفاده همزمان چند نفر از یک حساب کاربری خلاف قوانین مسابقه است.

گزارش واقعه

در بخش دوم جلسه، استاد عبادی توضیحاتی در مورد استفتاء و حوادث پس از نشر آن، ارائه کردند:

خواندن متن استفتاء و جواب

متن سوال اینگونه است: مسابقه‌ای حضوری با عنوان “مسابقه بزرگ برنده‌باش” از طریق شبکه سه سیمای جمهوری اسلامی ایران در حال اجرا و پخش است که به شرکت‌کنندگان در این مسابقه به ازای پاسخ صحیح به هر سوال، مبلغ قابل توجهی به صورت پلکانی (تا سقف ۱۰۰ میلیون تومان) اعطا می‌کند که با کمک مجری برنامه و فرصت‌هایی که در اختیار هر شرکت‌کننده قرار می‌گیرد، مبلغ جایزه غالباً از ۵ میلیون تومان کمتر نیست. شرط حضور در این برنامه خرید سوال و پاسخ درست به آن‌ها از طریق اپلیکیشن مخصوص است و در صورت درست بودن جواب‌ها، در یک رقابت فشرده، ۴ نفر به مسابقه حضوری دعوت خواهند شد. آیا برگزاری این نوع مسابقات جایز است؟ آیا شرکت در این نوع مسابقات جایز است؟ آیا شرکت کننده، مالک شرعی جایزه خواهد شد؟

حضرت آیت الله مکارم شیرازی (دامت برکاته) در پاسخ فرموده اند:بسمه تعالی، این کار قمار است و کسانی که شرکت می کنند مالک آن جوایز نمی باشند. (۲۲/۱/۹۸)

نکاتی پیرامون استفتاء

متن این استفتاء خوب توضیح داده نشده است. این باعث می شود تا ذی نفعان به سوال اشکال کنند و موضوع شناسی ما را مخدوش و خلاف واقع اعلام کنند. در این صورت جمع کردن ماجرا سخت می شود. لذا بهتر است اینگونه سوالات را کاملا باز کرده و توضیح دهیم تا جلوی این کار گرفته شود.
ضمن اینکه از ظواهر و عبارات آخر استفتاء بر می آید که سوال کننده از قبل با معظم له گفتگو داشته اند یا حتی از دفتر خودشان بوده اند. پس از باز شدن جوانب قضیه و معلوم شدن پاسخ، گفته شده که این گفتگو به صورت سوال در بیاید تا پاسخ داده شود.
همچنین استاد صفا در این مورد فرمودند: در متن جواب، حرمت تکلیفی و وضعی اشاره شده. حرمت وضعی یعنی هیچکس مالک جوایز نمی شود چه برگزار کننده چه برنده و چه واسطه ها. حرمت تکلیفی نیز در همه حالات باقی است.

واکنش روابط عمومی مسابقه برنده باش

مسئولین مسابقه برنده باش در همان روز (سه شنبه – ۳/۲/۹۸) در فضای مجازی واکنش نشان دادند و اینگونه نوشتند: در پی انتشار استفتاتی پیرامون مسابقه «برنده باش» به اطلاع می‌رساند فرض مطرح شده در سوال استفتاء کامل نیست و طبیعتاً فرض ناکامل، جایگاه سوال را مخدوش می‌سازد.
همانطور که گفتیم نویسنده با یک اشکال مبهم به سوال کننده، خود را از رویارویی با مرجع به دور داشت و سوال را از اعتبار ساقط کرد. او بدون اینکه اشاره ای به حالت درست و کامل سوال از نظر خودش بکند، اینگونه خود را از زیر تیغ این فتوا خلاص کرد.

توضیحات حضرت آیت الله مکارم شیرازی

معظم له در درس خارج روز بعد (چهارشنبه – ۴/۲/۹۸) فرمودند:
بدون این که اسم دستگاهی را ببرم، اگر یک دستگاهی پیدا شود، سؤالاتی مطرح کند و بگوید هرکس جواب بدهد ما جایزه می دهیم، آیا درست است یا نیست؟جواب این است که اگر این جوایز از طرف خود برگزار کنندگان پرداخت می شود خب مانعی ندارد، اما اگر این جوایز از سوی مردم جمع آوری می شود و سپس بخشی از آن به مردم و شرکت کنندگان پرداخت شود این مصداق بخت آزمایی و قمار است و همه آقایان هم همین نظر را دارند و تنها من نیستم. …

نکته بعدی اینکه باید سوالات این گونه مسابقات نیز معقول و منطقی باشد و دیده شده که حتی سوالات مذهبی هم آنچنان که باید مفید و منطقی نیست. …

برخی مطلعین به بنده اطلاع دادند که بخش زیادی از پول هایی که جمع آوری می شود به جیب برگزار کنندگان مسابقه می رود و تنها بخش اندکی تحت عنوان جایزه به شرکت کنندگان پرداخت می شود و این همانطور که گفتیم بخت آزمایی و قمار است. …
بدتر از همه اینها، پولی است که تنظیم کنندگان اینگونه برنامه ها می گیرند و حال آنکه در کشور اسلامی نباید این گونه مسائل باشد و باید همه چیز شفاف و معین باشد و گفته نشود که فلان دستگاه به این پول نیاز دارد، آیا برطرف کردن نیاز با پول حرام درست است؟ مال حرام برکتی ندارد و خیری در آن نیست، بلکه باید تلاش کرد و از راه مشروع و معقول کسب مال کرد….

نکاتی پیرامون این اظهارات

منظور معظم له از دستگاه صدا و سیماست که در تامین بودجه مشکل دارد و و نیازمند پول است. همچنین از اینکه فرمودند تنها من نیستم که چنین نظری دارم معلوم می شود که از بیرون اعتراضها و فشارهایی وارد شده است. در کل می توان از این اظهارات، اطلاعاتی در مورد معیار و ملاک قمار بودن از نگاه ایشان را بدست آوریم.

اشاره رهبری در دیدار با کارگران

مقام معظم رهبری هم روز بعد (چهارشنبه – ۴/۲/۹۸) در دیدار با کارگران اشاره ای به این موضوع داشتند و فرمودند:

ما باید فرهنگ کار و تولید و تلاش را ترویج کنیم. روحیه‌ی نشستن و انتظار ثروت بادآورده [را کشیدن] باید از بین برود؛ این را نباید ترویج کنیم. دستگاه‌های مختلف، کاری از نوع بخت‌آزمایی را انجام ندهند؛ دستگاههای مختلف از جمله صدا و سیما باید متوجه این معنا باشند.

بیانات گذشته رهبری در این موضوع

ایشان در سال ۸۳ نیز بیاناتی در این مورد دارند: شخصی تماس می‌گیرد و به‌خاطر هیچی، به او جایزه می‌دهند. یک روز من دیدم در یک برنامه‌ تلویزیونی پنج میلیون تومان به یک نفر جایزه دادند؛ برای این‌‌که به چند سؤال جواب داد! این سرگرمىِ خیلی جالبی نیست. پنج میلیون تومان، تقریباً حقوق دو سه سال یک کارمند متوسط است . ممکن است بگویند این ‌کار ترویج علم است. ترویج علم را از یک راهِ بهتر بکنید؛ این راه ضرر دارد. عده‌‌ای که این گونه مسابقات را نگاه می‌کنند، بی‌منطقی به ذهنشان می‌آید. این کار منطقی ندارد که مثلاً بنده بدانم انجیل عربی است یا یونانی است یا لاتینی است بعد بگویند “حالا که شما دانستید، این پانصد هزار تومان یا فلان مبلغ مال شما!”، این کار معنی ندارد. بنابراین، مقوله‌ سرگرمی و تفریح، لزومش یک مسئله است؛ با برنامه‌ریزی بودن آن یک مسئله است؛ بامحتوا بودنش یک مسئله است؛ پرهیز از جهات منفی هم در آن یک مسئله است.

استفتائی از رهبری در مورد مسابقات پیامکی

همانطور که در ابتدای جلسه گفته شد، مسابقات پیامکی با مسابقات تلویزیونی شباهتهایی دارند. از این جهت که بالاخره از طریقی، پولی از شرکت کنندگان جمع می شود و از محل پولهای جمع شده، جوایزی به آنها داده می شود. لذا این استفتاء می تواند به بحث ما کمک کند.

استفتاء اینگونه است: حکم دریافت جوایزی که به ازای مسابقات پیامکی داده می شود چیست؟

جواب: اگر در قبال شرکت در قرعه کشی چیزی دریافت نشود و کسر نمودن پول در قبال هزینه پیامک باشد فی نفسه اشکال ندارد ولی اگر مبلغی به جهت شرکت در قرعه کشی کسر می شود به نحوی که با پول شرکت کنندگان جایزه تهیه و به برنده می دهند، صورت شرعی ندارد و همان شرط بندی حرام می باشد.

این پاسخ یعنی اگر هزینه های کم شده، هزینه های واقعی باشد اشکالی ندارد ولی اگر برگزار کننده سود بدست آورد و بخشی از آنرا جایزه بدهد اشکال دارد.

استفتاءات از دیگر مراجع

خبر گزاری فارس در تماس با دفتر مراجع تقلید، همین سوال را مطرح کرده که از این قرار است:

با توجه به ساز و کار «برنده باش» و این‌که هزاران نفر شرکت کننده باید حداقل چند میلیون تومان برای خرید سؤال و پاسخ به آن‌ها هزینه کنند تا شاید بتواند جزو هشت نفری قرار گیرند که در هر هفته به مسابقه تلویزیونی دعوت می‌شوند و بتوانند شانس کسب جایزه ۱۰۰میلیونی داشته باشد؛ حُکم این مسئله از نظر شرعی چیست؟ به‌بیان دیگر آیا این‌که ده‌ها هزار نفر هر یک مبلغی از جیب پرداخت می‌کنند تا یک یا چند نفر بتوانند جایزه‌ای کلان به‌دست آورند صحیح است؟

در این باره پاسخگوی سؤالات شرعی دفتر حضرت آیت الله خامنه‌ای در قم به خبرنگار فارس گفت:آقا فرموده‌اند اگر شبیه بخت‌آزمایی باشد بنا بر احتیاط جایز نیست.

همچنین بخش استفتاءات دفتر آیت الله مکارم شیرازی نیز در پاسخ به این پرسش نوشت:در این گونه موارد باید مطابق قوانین و مقررات مربوطه عمل شود و در صورتی که جوایز از آن پول‌ها داده می‌شود و یا لااقل پول‌ها پشتوانه‌ای برای آن جوایز است، شبیه بخت‌آزمایی می‌باشد و اشکال دارد.
در عین حال دفتر آیت الله نوری همدانی هم با عبارت «اشکال دارد» به این پرسش شرعی و استفتاء پاسخ داد.

یکی از اعضای دفتر آیت الله وحیدخراسانی در قم نیز در پاسخ به این پرسش چنین عنوان کرد: اگر مسابقه‌ای به این صورت باشد که از شرکت کنندگان در آن پولی دریافت شود تا از همان پول به برنده یا برندگان جایزه داده شود این امر جایز نیست؛ مگر آن‌که برگزارکننده مسابقه از این پول‌ها، امکاناتی هم در اختیار شرکت کنندگان قرار دهد مثلاً در یک مسابقه ورزشی، بخشی از پول جمع‌شده نیز برای توزیع توپ و وسائل ورزشی و مانند آن در بین شرکت کنندگان هزینه شود. به هر حال در فرض مطرح‌شده باید بیان داشت که این شیوه (هزینه کردن بسیاری از افراد و سپس اعطای جایزه به تعدادی محدود از همین پول) بسیار نزدیک به قُمار است و اشکال دارد.

دفتر آیت الله شبیری زنجانی این گونه جایزه دادن‌ها را دارای اشکال دانست.

دفتر آیت الله صافی گلپایگانی نیز تصریح کرد: اگر مسابقه به‌گونه‌ای باشد که برگزارکننده از جیب خودش پولی برای جایزه در نظر بگیرد اشکال ندارد؛ اما این‌که جوایز مسابقه از همه یا بخشی از پول شرکت کنندگان در مسابقه تأمین شود اشکال دارد.

توضیحی در مورد این استفتاءات

استاد صفا در مورد پاسخ دفتر مقام معظم رهبری فرمودند: اینکه گفته شده: “اگر شبیه بخت آزمایی باشد احتیاطا اشکال دارد” به این علت بوده که عده ای نتوانند از شمول عبارت بخت آزمایی در مورد خودشان فرار کنند و بگویند ما بخت آزمایی نمی کنیم. این درایت پاسخگو را می رساند که راه حیله گری را بسته است. اینجا مشروط جواب دادن بهتر از قطعی جواب دادن است تا گستره بیشتری را نسبت به کم قطعی شامل شود
ایشان همچنین استفتائی از حضرت آیت الله سیستانی در همین زمینه نقل کردند: اگر از همه پولی جمع شود و به همه جایزه ای -ولو جزئی- داده شود اشکال ندارد حتی اگر جایزه برخی ویژه باشد. اما اگر جایزه فقط به چند نفر برسد و از محل پولهای جمع شده باشد، اشکال دارد.
استاد صفا در مورد پاسخ دفتر آیت الله مکارم شیرازی گفتند: دادن جایزه به پشتوانه پولهای جمع آوری شده، مثل زمانی است که به دلایلی پول با تاخیر به دست برگزار کنندگان می رسد اما با تکیه بر آنها، اکنون جوایز را بدهند.

بررسی فقهی

در بخش سوم جلسه استاد عبادی به بررسی مبانی فقهی قمار و فروعات آن پرداختند:

معرفی یکی از شیوه های تضعیف فتوا

یک از شیوه های تضعیف فتوا، برشمردن فواید کار است تا آنرا بزرگ و مفید جلوه دهند. در مورد قمار دو آیه اصلی داریم. در این آیات منافعی هم برای قمار گفته شده اما تصریح شده که ضررش بیشتر از منافع آن است. در مسئله ما هم اگر هم فرضا این مسابقه تراز مطالعه را افزایش دهد، دلیل بر بی اشکال بودن آن نمی شود.

آیت الله جوادی علم نافع را علمی می دانند که مشکلی از جامعه اسلامی را حل کند و اطلاعاتی از قبیل سوالاتی که در این مسابقه مطرح می شود را علم نمی دانند؛ بلکه کشکولی از اطلاعات است که نفعی برای جامعه و فرد ندارد.

معرفی قمار و انواع آن

ابتدا آنچه در مورد قمار مشهور است را بیان می کنیم. در بحث قمار دو متغیر وجود دارد. یکی آلات قمار و دیگری شرط بندی . طبق این دو متغیر ۴ حالت ممکن است:

۱ – بازی با آلات قمار همراه شرط بندی(برد و باخت) : همه مراجع این حالت را حرام می دانند.
۲ – بازی با آلات قمار بدون شرط بندی : این حالت هم بدون اختلاف حرام است. (مثل بازی با تخته نرد بدون شرط بندی و گرو گذاشتن)
۳ – بازی با آلات غیر قمار با شرط بندی. این کار نیز حرام است مگر در سبق (اسب سواری و شنا) و رمایه ( تیراندازی) که استثناء شده است.
۴ – بازی با آلات غیر قمار و بدون شرط بندی : این مورد هیچ اشکالی ندارد.

طرح ۳ سوال اساسی در مسئله

در بخش موضوع شناسی، فرآیند شرکت در مسابقه و برنده شدن جوایز را دانستیم. خرید و فروش سوال در این فرآیند جایگاه ویژه ای دارد. برگزار کنندگان مسابقه می گویند: ما پولی جمع نکردیم بلکه سوال فروختیم و مالک پولش شدیم. حال در مورد این مبحث ۳ سوال مهم قابل طرح و تامل است:

۱ – آیا سوال می تواند مبیع شود؟ آیا عند العقلاء مالیت دارد؟ آیا خرید و فروش سوال، بیع است؟

۲ – آیا خریدار واقعا قصد خرید سوال را دارد یا آن را به خاطر مسابقه می خرد؟ اساسا قصد و غرض چه جایگاهی در بیع دارند؟

۳ – آیا مقصود از گرو گذاشتن پول توسط افراد، گرو گذاشتن مستقیم است یا اگر تحت قراردادهای صوری هم اتفاق بیفتد اشکال دارد؟ آیا این حیله گری جایز است؟

پاسخ به سوال اول

در مورد سوال اول می گوییم: طراحی سوال و پاسخ آن جهت تعلیم و تعلم، اشکالی ندارد و به دلیل اینکه کار مفیدی انجام شده مالیت دارد و بیعش مانعی ندارد. اما اگر فرض کنیم این خرید و فروش الکترونیکی باشد و هزینه چاپ و تالیفی هم در کار نباشد و خصوصا اینکه سوالات تکراری و غیر مفید بوده و به وفور در فضای مجازی قابل دسترسی باشد، در این فرض به نظر ما بیع محقق نمی شود. اصلا وقتی چیزی به وفور در دسترس باشد (مانند هوا) از مالیت می افتد و بیعش صحیح نیست. در واقع فروشنده کاری انجام نداده است که مستحق اجرتی باشد. لذا معامله سوالات که در این مسابقه اتفاق می افتد اساسا بیع نیست.

پاسخ به سوال دوم

قصد و غرض با هم تفاوت دارند. قصد اختیاری است ولی غرض اختیاری نیست. به عنوان مثال غرض نهایی من این است که خانه را بفروشم چون به پولش نیاز دارم، اما قصد من ممکن است فرق کند و در قالب بیع یا عقد دیگری این کار را بکنم. این تحت اختیار من است. در محل بحث، از آنجا که جوایز جذابی وجود دارد و راه دستیابی به آنها از خرید سوال می گذرد، مقصود اصلی از معامله مورد تردید واقع می شود.

در چنین فرضی عرف عقلا مقصود خریدار را خرید سوال نمی دانند بلکه اغراض دیگری(مانند مسابقه) می دانند که او دنبال آنهاست. حتی اگر سوالات مفید هم باشد، تفاوتی نمی کند چون قصد او همان مسابقه است. در واقع او ثمن را در مقابل مقصود واقعی اش می دهد. طبق این تحلیل حتی به فرض صحت بیع سوال، در این مسابقه سوال مبیع واقع نمی شود یا لا اقل اصل مبیع نیست.

پاسخ به سوال سوم

شبیه این حیله گری ها در ربا هم بود. فقها در این موارد دو نظر دارند. عده ای منکر استفاده از حیل هستند و عده ای هم قائل به حیل هستند و اشکال نمی گیرند.

منکرین حیل در این بحث هم اجازه استفاده از معاملات پوششی و عقود صوری را نمی دهند چون معتقدند کارکرد معامله قماری است ولو ظاهرش بیع باشد. قائلین به حیل هم با نگاه فقه فردی مانعی برای استفاده از این گونه معاملات پوششی نمی بینند اما نوعا با عناوین ثانویه (مثل کلاهبرداری عمومی یا مفاسد اجتماعی یا عدم عدالت اقتصادی و … ) آن را در مشکل دار می بینند و تحت این عناوین اجازه نمی دهند. لذا استفاده از این عقود صوری، وجه شرعی ندارد.

همچنین استاد صفا در مورد حیله فرمودند: حیله شرعی در صورتی مجاز است که معامله واقعی و برای فرار از حلال به حرام باشد. اگر حیله ظاهری و پوششی باشد و به لوازمش ملتزم نباشیم اشکال دارد.

پرسش و پاسخ

در بخش چهارم جلسه، حضار به بحث و گفتگو در مورد جوانب مسئله پرداختند که خلاصه آن چنین است:

تفاوت شرط بندی با بخت آزمایی

منظور از شرط بندی چیست وچه تفاوتی با بخت آزمایی دارد؟

استاد عبادی: در شرط بندی طرفین ملتزم به یک شرط می شوند و همواره برد و باخت وجود دارد.البته منظور برد و باخت تنها نیست چون این در بسیاری از مسابقات وجود دارد. بلکه هرکسی چیزی را گرو می گذارد و روی مسئله ای شرط می بندند. هرکس برنده شد، مجموع اموال جمع شده به او تعلق می گیرد.

بخت آزمایی همان شرط بندی است. شرط می بندند که بختشان را بیازماید تا شاید سودی بکنند. شاید بتوان بخت آزمایی را منحصر در جایی کرد که ابزای در کار نباشد مثل شرط بندی روی مسابقه فوتبال. پس بخت آزمایی در هر صورت حرام است و ملحق به قسم سوم از قمار (شرط بندی با ابزار غیر قمار) است.

نافع بود سوالات و تصحیح بیع آن

می دانیم اگر سوالات مفید باشد، پول مقابل یک چیز حقیقی قرار می گیرد نه یک چیز کم ارزش و غیر واقعی. در این صورت آیا یک بیع عقلایی و صحیح است؟ از طرفی اگر خروجی مسابقه این بشود که واقعا علم ترویج پیدا کند، آیا با قاطعیت می توان گفت حرمت همچنان باقیست ؟ آیا نافع بودن سوالات تاثیری در حکم دارد؟

استاد عبادی: در بحثهای فقهی نباید بگذاریم حواشی بر اصل مسئله غالب بشود. مثلا در ربا اگر کسی از قرض من میلیاردر هم بشود من بازهم حق ندارم زیاده بگیرم. اینجا هم اگر علم نافع باشد یا نباشد تاثیری در قمار بودن در فرض مذکور ندارد. داشتن فوایدی مانند بالا بردن تراز مطالعه نیز مهم نیست. اصلا مسئله قمار در مورد جوایز و محل تامین آنهاست نه در مورد صحت بیع سوال.

پاسخ دیگر: اگر آن سوالات مفید، مقصود تام باشد اشکالی ندارد ولی اگر بخشی از قصد روی مسابقه برود، ولو سوالات مفید هم باشند صوری می شود و اشکال دارد.

بخت آزمایی در کشورهای دیگر

در برخی کشورها کاغذی را برای بخت آزمایی در یک سال دیگر می فروشند. در آن زمان اگر برنده شد که جایزه را میدهند وگرنه اصل پول خرید کاغذ را پس می دهند. ضمن اینکه حتی روز پس از خرید هم می توان آن کاغذ را به دیگری فروخت چون بی نام است. حکم این بخت آزمایی چگونه است؟

استاد عبادی: در مرحله انعقاد عقد و خرید برگه ها، مشارکت در قمار اتفاق افتاده که حرمت تکلیفی دارد و اگر برنده شود مالک نمی شود (حرمت وضعی).

استاد صفا : ظاهرا از سود پولها جایزه قرعه کشی شان را تهیه می کنند که اشکال دارد چون نمائات پول متعلق به خریدار است. (دیگری: مثل سپرده های بانکی)

مبیع ادعایی و مبیع واقعی

آیا ما مبیع را آن چیزی می دانیم که ادعا می شود و ظاهر بر آن دلالت می کند یا آن چیزی که واقعا مبیع باشد و قصدها روی آن رفته و آثار مبیع بودن را دارد؟ اساسا آیا مبیع بودن ادعایی است یا کشفی؟ راه کشفش این است که ببینیم پول در مقابل چه داده میشود؟ آن چیست که اگر باشد ثمن را میدهم و اگر نباشد ثمن را نمی دهم. در محل بحث ما، آیا “سوال” اینگونه است؟ اگر مسابقه و جایزه ای نمی بود، آیا من برای این سوالات پول می دادم؟ خیر. پس کشف کردیم که مبیع سوال نیست چون آثار و شرایط مبیع حقیقی را ندارد. این مبنایی است که کار را حل می کند ولی عده کمی آنرا قبول دارند.

استاد عبادی: در ارمغان بهزیستی نیز این مسئله ادعایی و پوششی مطرح بود. ابتدا از طریق اوراق برای بهزیستی پول جمع می کردند و در ضمن آن قرعه کشی هم می کردند. پس از آنکه قماری بودن این کار اعلام شد، گفتند ما کاغذ اوراق را می فروشیم و این را پوششی برای جمع آوری پول قرار دادند و ادعا کردند کاغذ می فروشند.

اشکال استاد صفا : آیت الله حائری در بحث اجاره به شرط قرض می گویند گاهی شرط آنقدر مهم می شود که اهمتیش از اصل عقد هم بیشتر می شود. اینجا هم خریدن سوال اگرچه در ظاهر اصل عقد است و مبیع هم سوال است اما مقصود اصلی منفعت خرید سوال (شرکت در قرعه کشی) است.

تایید استاد عبادی: همین طور است. گاهی شرافت و اهمیت قرارداد به شرطش است و نمی شود به آن بی توجهی کرد. مثل خرید اعضا در بازاریابی شبکه ای.

فرض تعدد مبیع و منفعت آن

می توانیم در مورد خرید سوال بگوییم دو چیز مقصود و مبیع است. هم سوال و هم حق شرکت در مسابقه. اینگونه خرید سوالات صوری نیست و بیع واقعی است. در واقع حق شرکت در مسابقه، منفعت خرید سوالاتی است که من آنها را می خرم و لذا مالک منفعت هم می شوم.

یکی از حضار: این یعنی خرید سوال جزئی از مبیع است و بخشی از ثمن در مقابل آن است. در حالی که می دانیم برای ما حق شرکت در مسابقه ،مقابل همه ثمن است و سوال موضوعیتی ندارد. یعنی اگر سوال نباشد و حق شرکت در مسابقه باشد، ما همه ثمن را می دادیم و اگر سوال باشد ولی حق شرکت نباشد، ما چیزی نمی دادیم.

کسر از سود به جای گرفتن مبلغ اضافی

مخابرات برای هر پیامک هزینه ای می گیرد. این هزینه شامل سود خودش هم می شود. اگر مخابرات با شرکتی قرار داد ببندد که در صورت افزایش پیامک از طریق شما، بخشی از سود خودم را به شما می دهم (بدون اینکه از مردم چیز بیشتری بگیرد)، آیا اینجا هم اشکال دارد؟

استاد عبادی: خیر، اشکالی ندارد. ما پیامکهایی را می گوییم که از مشترکین، مبلغ بیشتری دریافت می کنند. مهم پرداخت وجه اضافی (رهانه) به برگزار کننده است.

فرضی برای فرار از قماری بودن

یکی از حضار: شاید در هفته اول جوایز را از محل اموال خودشان بدهند و از درآمد هفته اول جوایزی برای برندگان هفته دوم تهیه کنند و الی آخر. در این صورت از قماری بودن خارج می شود چون از پول جمع شده برای شرکت کنندگان این هفته، برایشان جایزه تهیه نشده است.

استاد صفا: این از مصادیق تهیه جایزه به پشتوانه پولهای جمع آوری شده است که آیت الله مکارم آن را دارای اشکال دانستند. ضمن اینکه واقعیت چنین نیست.

مسابقه کتابخوانی علامه عسکری

در مسابقات کتابخوانی علامه عسکری (ره) کتاب می فروشند و برای مسابقه شان جایزه دارند. آیا اگر از وجه فروش کتابها، جایزه را تهیه کنند اشکال دارد؟

استاد عبادی: خیر، چون قیمت کتاب از حالت عادی گران تر نیست و کسی به خاطر شرکت در قرعه کشی چیزی بیشتر نمی پردازد. اصلا حسب اطلاع، آن جوایز بانی دارد. ضمن اینکه طبق فتوای امام (ره) و بقیه مراجع، جوایزی که فروشندگان برای تشویق خریداران قرار می دهند اشکالی ندارد.

رضایت خریداران سوال

آیا کار خریداران سوال هم حرام است؟ اگر آنها در این معامله رضایت داشته باشند مشکل حل نمی شود؟

کار خریداران به جهت شرکت در قمار حرام است. رضایت هم چیزی را حل نمی کند. حتی بازنده هم گناه کرده است چون شارع اجازه چنین کاری را نداده است. اصلا رضایت طرفین در معاملات حرام ملاک نیست بلکه معاملات بدون رضایت، ذیل بحث اجباری بودن می آید و از محل بحث ما خارج است.

علت حرمت بخت آزمایی

آیا دلیل حرمت در بخت آزمایی این است که وجه شرعی برای انتقال پول از بازنده به برنده نمی شناسیم؟ آیا چون اکل مال به باطل است حرمت دارد؟

استاد عبادی :خیر، دلیل حرمت اختصاصی برای این موارد داریم.

اشکال به مسابقه حتی بدون جایزه

استاد صفا: حتی اگر خرید سوال هم نباشد و از طریقی به مسابقه راه بیایند و با پاسخ به سوال، جایزه ببرند این را هم مقام معظم رهبری ایراد گرفتند. چون پول باد آورده می شود که زحمتی برای آن کشیده نشده است.

در پایان استاد عبادی از دوستان تشکر کردند و برای همکاری پژوهشی و شرکت در جلسه بعد دعوت کردند. همچنین نکاتی در مورد کار رسانه ای برای مطالبه گری و انعکاس در رسانه ها مطرح شد.