شاخص‌های صوری شدن معاملات در عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران

چکیده: با توجه به گذشت حدود سه دهه از اجرای قانون عملیات بانکداری بدون ربا در ایران و پدیدار شدن تحولات گسترده در نظام بانکی کشور، اکنون لازم است از دو جنبه انطباق عملکرد نظام بانکداری بدون ربا با مقررات بانکی و اصول و معیارهای شرعی (از جمله معیارهای ممنوعیت ربا، اکل مال بالباطل، ضرر و ضرار، غرر و صوری نشدن معاملات) بررسی­های علمی و تجربی صورت پذیرد.
این مقاله به شناسایی و معرفی شاخص­های صوری شدن معاملات جهت ارزیابی عملکرد نظام بانکداری بدون ربا می­پردازد و این امر از آن جهت قابل ملاحظه است که به نظر می­رسد در حدود سه دهه اخیر نحوه عملکرد بانکداری بدون ربا در اعطای تسهیلات، به صوری شدن روابط و قراردادهای منعقده بین طرفین معامله (کارکنان نظام بانکی و متقاضیان تسهیلات)، منتهی شده است. بر همین اساس معرفی شاخص­های کمی و معین جهت نظارت بر امر انطباق فعالیت­های نظام بانکی با اصول و معیارهای شرعی ضروری به نظر می­رسد. روش تحقیق با اتکا بر منابع کتابخانه­ای، روش توصیفی و تحلیل محتوا است و با به­کارگیری روش میدانی، شاخص­های صوری شدن معاملات برآورد می­گردد.
فرضیه مقاله این است که بیش از نیمی از معاملات شعب بانک تجارت مشهد صوری است. جامعه آماری این مطالعه تمام قراردادهای منعقد شده بین شعب بانک تجارت مشهد مقدس و مشتریان در سال ۸۹-۱۳۸۸ می­باشد و با استفاده از روش نمونه­گیری خوشه­ای، ۴۵۱ مشتری که از بانک تسهیلات دریافت نموده­اند، به عنوان نمونه انتخاب شده­اند. گرچه اصل قانون عملیات بانکی بدون ربا کاملاً مطابق با شرع مقدس می­باشد ولی نتایج مربوط به برآورد شاخص­های صوری شدن معاملات نشان می­دهد که بیش از نیمی از معاملات بانکی در شعب بانک تجارت مشهد صوری است.