احادیث کسب و کار
تجارت در نگاه اسلام
روابط تجارى در زندگى انسانها، سوابقى طولانى دارد، خداوند متعال انسان و جهان را بر اساس حکمت و رحمت طورى آفریده، که براى تأمین نیازمندیهاى خویش به حاصل فکر و کار دیگران نیازمند است.
انسان از یک سو با طبیعت در ارتباط است و با کار تولیدى به روش مستقیم از سفره گسترده خدا در جهان بهره مى برد و از سوى دیگر با انسانها پیوند دارد و به دستاورد کار و اندیشه دیگران احساس نیاز مى کند.
نیاز متقابل انسانها به محصول کار وکوشش یکدیگر زمینه را براى پیدایش موضوع تجارت و داد و ستد پدید مى آورد. تجارت و مبادله در زندگى انسانها کارى طبیعى و عاقلانه و مشروع است و در قرآن مجید از آن به عنوان «ابتِغاءَ فَضلِ اللّه ِ»[ ـ سوره جمعه، آیه ۱۰.] یعنى جستجوى بخشش الهى یاد مى کند و پیامبر گرامى اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است:
«الجالبُ اِلى سُوقِنا کَالمجاهِدِ فى سَبیلِ اللّه ِ وَالمُحتَکِرُ فى سُوقِنا کَالْمُلحِدِ فِى کِتابِ اللّه ِ»[ ـ نهج الفصاحه، کلام/ ۱۳۱۷] یعنى آنکه به بازار ما چیزى وارد کند مانند آن کسى است که در راه خدا جهاد مى کند و آن که در بازار ما احتکار کند مانند کسى است که در کتاب خدا کافر به شمار رفته است.
امّا از آنجا که انسان منهاى ایمان به خدا و قیامت، به جانورى خطرناک تبدیل مى گردد و آزمندى بر فطرت پاک و رهنمودهاى عقل پیروز مى گردد، این رابطه عاقلانه و طبیعى مورد سوء استفاده فراوان قرار گرفته و مى گیرد.
انحراف بازرگانى از مسیر طبیعى سبب شده است که اصل آن از سوى برخى دیدگاههاى اقتصادى، غیر منطقى و ناعادلانه قلمداد شود.
تجارت اگر به معناى مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال کالاها، برداشتن بارسنگین فروش از دوش تولیدگر وکاهش زحمات مصرف کننده باشد، نه تنها غیرمنطقى واستثمارگرانه نیست بلکه خدمت به تولیدگر ومصرف کننده هر دوتاست. تجارت حلقه ارتباط تولیدات و نیازهاست و اگر در روایات اسلامى مى خوانیم که پیامبر اسلام فرموده است:
التّاجِرُ الصَّدُوقُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ یَوْمَ القیامَهِ.[ ـ میزان الحکمه، ج ۸ / ص ۵۲۸]
بازرگان راستگو روز قیامت در سایه حمایت خداست.
این گونه بازرگانى و تجارت مورد توجه است، تجارتى که در آن، آخرت بر دنیا حاکم باشد و اعتقاد بر اقتصاد و عبادت بر تجارت، این گونه بازرگانى تلاش در جهت تأمین نیازمندیهاى شخصى و خانوادگى و گامى به سوى کمک به جامعه بشرى و خود نوعى عبادت الهى است.
امّا اگر تجارت وسیله اى براى بهره کشى و استثمار تولیدگر یا مصرف کننده و یا خداى نکرده هر دو باشد و با ایجاد انحصارات تجارى و تولیدى و با سازش با حکومتهاى ستمگر و سلطه بر ابزارهاى تبلیغاتى جهان، منابع اوّلیه و گرانبهاى دنیاى محرومین را همراه با کار و زحمت انسانهاى مظلوم به بهایى ناچیز در خدمت غارتگران بین المللى و دستیاران ایشان قرار دهد و ابزار سلطه اقتصادى، فرهنگى و سیاسى بر کشورهاى محروم و مستضعف گردد، این گونه تجارت باطل و حرام است.
تجارتى که مواد مرگبار و سلاحهاى جهنّمى در اختیار بیدادگران، دُزدان و غارتگران حقوق مظلومان قرار دهد، مشروع نیست. تجارتى که مواد زیان بخش همچون هرویین، تریاک، مشروبات الکُلى و امثال آن را ترویج کند و گسترش دهد جایز نیست. تجارتى که حق تولید و توزیع و آزادى انتخاب شغل را از دیگران بگیرد حلال نیست.
تجارتى که توأم با رشوه خوارى و رباخوارى باشد، جنگ با خدا و پیامبر است. تجارتى که همراه با کم فروشى و گرانفروشى باشد، مورد تأیید اسلام نیست.
تجارتى که از گرفتارى و ناچارى مردم سودجویى کند خداپسندانه نیست. خرید و فروشى که مواد آلوده و پاک نشدنى، مردار، سگ، خوک و امثال آن را در اختیار انسانها بگذارد مورد تأیید نیست.
تجارت با اموال مسروقه و غارت شده جایز نیست و خریدار و فروشنده وظیفه دارند، مال را به صاحب اصلى آن برگردانند. نظام جمهورى اسلامى که برخاسته از نظام عقیدتى اسلام است، خود را موظّف مى داند در روابط بین المللى و فعالیتهاى داخلى در چهارچوب قوانین زندگى ساز آن رفتار نماید. روابط بازرگانى مثل دیگر روابط در صورتى مورد قبول نظام است که:
۱ ـ به استقلال سیاسى، فرهنگى و اقتصادى مسلمین ضربه نزند.
۲ ـ زمینه سلطه تدریجى بیگانگان برکشورهاى اسلامى را فراهم نیاورد.
۳ ـ تصرّف بى جهت در اموال دیگران، «اکل مال بالباطل» نباشد.
۴ ـ معاملات به شیوه «غررى» و قمارآلود انجام نگیرد.
۵ ـ کمک به بیدادگران و تقویت ظالمان نباشد.
۶ ـ حق تولید و تجارت دیگران را سلب نکند.
۷ ـ همراه با رباخوارى و احتکار نباشد.
۸ ـ کالاى تجارى، مواد زیانبخش و ابزار گمراه گرى عقیدتى و اخلاقى مثل برخى فیلم ها و نشریات نباشد.
۹ ـ با رضایت طرفین معامله انجام گیرد.
۱۰ ـ تقلّب و غشّ در کالا و بها راه نیابد.
نکات یاد شده بخشى از اصول حاکم بر بازرگانى اسلامى است که، جمهورى اسلامى به آن پاى بند است. علاوه بر اصول مزبور، در اسلام براى برقرارى روابط اولویت هایى تعیین شده است.
جمهورى اسلامى، کشورهاى اسلامى، شرکت هاى مسلمان و اشخاص مسلمان و کشورهاى همسایه و ممالکى که انگیزه و سابقه سلطه جویى نداشته باشند، در شرایط مساوى بر دیگران مقدم مى داردو به خاطر پاسدارى از اصول مکتبى خود منافع اقتصادى فراوان را نادیده مى گیرد و زیانهاى مادى را تحمّل مى کند و این شعار را از امام على علیه السلامآموخته است که:
اَلْمَنیَّهُ وَلاَ الدَّنِیَّهُ، التَّقَلُّلُ وَلاَ التَّوسُّلُ.[ ـ نهج البلاغه، حکمت / ۳۹۶]
مرگ آرى، زبونى هرگز، فقر آرى، وابستگى هرگز!
بازرگانان مسلمان و دست اندرکاران تجارت در دیگر کشورهاى اسلامى هم همین انتظار مى رود که اهداف عالى قوانین ارزشمند اسلام را در نظر داشته باشند و کار تجارت را در چهارچوب اصول مکتبى و قوانین اسلامى انجام دهند، بلکه همچون بازرگانان صدر اسلام تجارت را راهى براى تبلیغ اسلام و رهایى بشریت از چنگال شرک و فساد بشناسند.
در این دفتر آیه اى از قرآن کریم، وچهل حدیث درباره تجارت تقدیم مى گردد. باشد که سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آلهو امامان معصوم علیه السلام بر سقف بازار همچون چهلچراغ بدرخشد.
ان شاءاللّه
تجارت ازدیدگاه قرآن قالَ اللّه ُ تَبارِکَ وَتَعالى: یا أَیُّهَا الَّذَینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمَوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ اِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ. خداوند متعال فرمود: هان اى مؤمنان ! اموال یکدیگر را بى جهت مصرف نکنید مگر تجارتى که با رضایت طرفین باشد… سوره نساء / آیه ۲۹
انسان از یک سو با طبیعت در ارتباط است و با کار تولیدى به روش مستقیم از سفره گسترده خدا در جهان بهره مى برد و از سوى دیگر با انسانها پیوند دارد و به دستاورد کار و اندیشه دیگران احساس نیاز مى کند.
نیاز متقابل انسانها به محصول کار وکوشش یکدیگر زمینه را براى پیدایش موضوع تجارت و داد و ستد پدید مى آورد. تجارت و مبادله در زندگى انسانها کارى طبیعى و عاقلانه و مشروع است و در قرآن مجید از آن به عنوان «ابتِغاءَ فَضلِ اللّه ِ»[ ـ سوره جمعه، آیه ۱۰.] یعنى جستجوى بخشش الهى یاد مى کند و پیامبر گرامى اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است:
«الجالبُ اِلى سُوقِنا کَالمجاهِدِ فى سَبیلِ اللّه ِ وَالمُحتَکِرُ فى سُوقِنا کَالْمُلحِدِ فِى کِتابِ اللّه ِ»[ ـ نهج الفصاحه، کلام/ ۱۳۱۷] یعنى آنکه به بازار ما چیزى وارد کند مانند آن کسى است که در راه خدا جهاد مى کند و آن که در بازار ما احتکار کند مانند کسى است که در کتاب خدا کافر به شمار رفته است.
امّا از آنجا که انسان منهاى ایمان به خدا و قیامت، به جانورى خطرناک تبدیل مى گردد و آزمندى بر فطرت پاک و رهنمودهاى عقل پیروز مى گردد، این رابطه عاقلانه و طبیعى مورد سوء استفاده فراوان قرار گرفته و مى گیرد.
انحراف بازرگانى از مسیر طبیعى سبب شده است که اصل آن از سوى برخى دیدگاههاى اقتصادى، غیر منطقى و ناعادلانه قلمداد شود.
تجارت اگر به معناى مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال کالاها، برداشتن بارسنگین فروش از دوش تولیدگر وکاهش زحمات مصرف کننده باشد، نه تنها غیرمنطقى واستثمارگرانه نیست بلکه خدمت به تولیدگر ومصرف کننده هر دوتاست. تجارت حلقه ارتباط تولیدات و نیازهاست و اگر در روایات اسلامى مى خوانیم که پیامبر اسلام فرموده است:
التّاجِرُ الصَّدُوقُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ یَوْمَ القیامَهِ.[ ـ میزان الحکمه، ج ۸ / ص ۵۲۸]
بازرگان راستگو روز قیامت در سایه حمایت خداست.
این گونه بازرگانى و تجارت مورد توجه است، تجارتى که در آن، آخرت بر دنیا حاکم باشد و اعتقاد بر اقتصاد و عبادت بر تجارت، این گونه بازرگانى تلاش در جهت تأمین نیازمندیهاى شخصى و خانوادگى و گامى به سوى کمک به جامعه بشرى و خود نوعى عبادت الهى است.
امّا اگر تجارت وسیله اى براى بهره کشى و استثمار تولیدگر یا مصرف کننده و یا خداى نکرده هر دو باشد و با ایجاد انحصارات تجارى و تولیدى و با سازش با حکومتهاى ستمگر و سلطه بر ابزارهاى تبلیغاتى جهان، منابع اوّلیه و گرانبهاى دنیاى محرومین را همراه با کار و زحمت انسانهاى مظلوم به بهایى ناچیز در خدمت غارتگران بین المللى و دستیاران ایشان قرار دهد و ابزار سلطه اقتصادى، فرهنگى و سیاسى بر کشورهاى محروم و مستضعف گردد، این گونه تجارت باطل و حرام است.
تجارتى که مواد مرگبار و سلاحهاى جهنّمى در اختیار بیدادگران، دُزدان و غارتگران حقوق مظلومان قرار دهد، مشروع نیست. تجارتى که مواد زیان بخش همچون هرویین، تریاک، مشروبات الکُلى و امثال آن را ترویج کند و گسترش دهد جایز نیست. تجارتى که حق تولید و توزیع و آزادى انتخاب شغل را از دیگران بگیرد حلال نیست.
تجارتى که توأم با رشوه خوارى و رباخوارى باشد، جنگ با خدا و پیامبر است. تجارتى که همراه با کم فروشى و گرانفروشى باشد، مورد تأیید اسلام نیست.
تجارتى که از گرفتارى و ناچارى مردم سودجویى کند خداپسندانه نیست. خرید و فروشى که مواد آلوده و پاک نشدنى، مردار، سگ، خوک و امثال آن را در اختیار انسانها بگذارد مورد تأیید نیست.
تجارت با اموال مسروقه و غارت شده جایز نیست و خریدار و فروشنده وظیفه دارند، مال را به صاحب اصلى آن برگردانند. نظام جمهورى اسلامى که برخاسته از نظام عقیدتى اسلام است، خود را موظّف مى داند در روابط بین المللى و فعالیتهاى داخلى در چهارچوب قوانین زندگى ساز آن رفتار نماید. روابط بازرگانى مثل دیگر روابط در صورتى مورد قبول نظام است که:
۱ ـ به استقلال سیاسى، فرهنگى و اقتصادى مسلمین ضربه نزند.
۲ ـ زمینه سلطه تدریجى بیگانگان برکشورهاى اسلامى را فراهم نیاورد.
۳ ـ تصرّف بى جهت در اموال دیگران، «اکل مال بالباطل» نباشد.
۴ ـ معاملات به شیوه «غررى» و قمارآلود انجام نگیرد.
۵ ـ کمک به بیدادگران و تقویت ظالمان نباشد.
۶ ـ حق تولید و تجارت دیگران را سلب نکند.
۷ ـ همراه با رباخوارى و احتکار نباشد.
۸ ـ کالاى تجارى، مواد زیانبخش و ابزار گمراه گرى عقیدتى و اخلاقى مثل برخى فیلم ها و نشریات نباشد.
۹ ـ با رضایت طرفین معامله انجام گیرد.
۱۰ ـ تقلّب و غشّ در کالا و بها راه نیابد.
نکات یاد شده بخشى از اصول حاکم بر بازرگانى اسلامى است که، جمهورى اسلامى به آن پاى بند است. علاوه بر اصول مزبور، در اسلام براى برقرارى روابط اولویت هایى تعیین شده است.
جمهورى اسلامى، کشورهاى اسلامى، شرکت هاى مسلمان و اشخاص مسلمان و کشورهاى همسایه و ممالکى که انگیزه و سابقه سلطه جویى نداشته باشند، در شرایط مساوى بر دیگران مقدم مى داردو به خاطر پاسدارى از اصول مکتبى خود منافع اقتصادى فراوان را نادیده مى گیرد و زیانهاى مادى را تحمّل مى کند و این شعار را از امام على علیه السلامآموخته است که:
اَلْمَنیَّهُ وَلاَ الدَّنِیَّهُ، التَّقَلُّلُ وَلاَ التَّوسُّلُ.[ ـ نهج البلاغه، حکمت / ۳۹۶]
مرگ آرى، زبونى هرگز، فقر آرى، وابستگى هرگز!
بازرگانان مسلمان و دست اندرکاران تجارت در دیگر کشورهاى اسلامى هم همین انتظار مى رود که اهداف عالى قوانین ارزشمند اسلام را در نظر داشته باشند و کار تجارت را در چهارچوب اصول مکتبى و قوانین اسلامى انجام دهند، بلکه همچون بازرگانان صدر اسلام تجارت را راهى براى تبلیغ اسلام و رهایى بشریت از چنگال شرک و فساد بشناسند.
در این دفتر آیه اى از قرآن کریم، وچهل حدیث درباره تجارت تقدیم مى گردد. باشد که سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آلهو امامان معصوم علیه السلام بر سقف بازار همچون چهلچراغ بدرخشد.
ان شاءاللّه
تجارت ازدیدگاه قرآن قالَ اللّه ُ تَبارِکَ وَتَعالى: یا أَیُّهَا الَّذَینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمَوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ اِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ. خداوند متعال فرمود: هان اى مؤمنان ! اموال یکدیگر را بى جهت مصرف نکنید مگر تجارتى که با رضایت طرفین باشد… سوره نساء / آیه ۲۹
فروش قبل از تحویل
۱- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اِذَا اشْـتَرَیْتَ بَیْـعا فَلا تَبِعْهُ حَتَّى تَقْبِضَهُ. [کنزالعمال، جلد ۴/۱۵]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: وقتى چیـزى خـریدى پیش از آنکه آن را تحویل بگیرى نفروش.
فروش کالاى معیوب
۲- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَلْمُسْلِمُ اَخُوا لْمُسْلِمِ وَلایَحِلُّ لِمُسْلِمٍ باعَ مِنْ اَخِیهِ بَیْعا فِیهِ عَیْبٌ اِلاّبَیَّنَهُ. [کنز العمال جلد ۴/۵۹]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: مسلمان با مسلمان بـرادر است و جایز نیست به برادرش چیز معیوبى را بفروشد مگر آنکه به او اعـلام نماید.
غشّ در معامله
۳- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: یا صَاحِبَ الطَّعامِ، اَسْفَلُ هذا مِثْلُ اَعْلاهُ؟ مَن غَشَّ الْمُسْلِمینَ، فَلَیْسَ مِنْهُمْ. [کنز العمال جلد ۴/۶۰]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: اى خواروبارفروش، زیر این کالا همانند روى آن است؟ هرکس به مسلمانان خیانت کند مسلمان نیست.
دخالت درمعامله مؤمن
۴- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: لایَبِعْ بَعْضُکُمْ عَلى بَیْعِ اَخِیهِ. [کنزالعمال، جلد ۴/۶۹]رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: هیچ یک از شما وارد معامله برادر دینى خود نشود.
آرزوى گرانى
۵- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَمَنّى عَلى اُمَّتِى الْغَلاءَ لَیْلَهً وَاحِدَهً اَحْبَطَ اللّه ُ عَمَلَهُ اَرْبَعینَ سَنَهً. [کنزالعمال جلد ۴/۹۸]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: هرکس یک شب در آرزوى گرانى براى امت من باشد خداوند اعمال چهل ساله او را تباه خواهد کرد.
بازرگان راستگو
۶- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَلتّـاجِرُ الصَّـدُوقُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ یَوْمَ الْقِیامَهِ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۸]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: بـازرگان راستـگو روز قیامت در سایه حمایت خداست.
تجارت وشهادت
۷- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَلتّاجِرُ الاَْمینُ الصَّدُوقُ الْمُسْلِمُ مَعَ الشُّهَـداءِ یَوْمَ الْقیـامَهِ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۸]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: بازرگان امین و راستگو و مسلمان روز قیامت با شهیدان خواهد بود.
توزین و کالا
۸- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: یا وَزّانُ، زِنْ وَارْجَـحْ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۳]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: اى توزین گر! وزن کن و اندکى بیفزاى.
خطر در کمین تجّار
۹- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: یا مَعْشَرَ التُّجَارِ إنَّ التُّجَارَ یُبْعَثُونَ فُجّارا اِلاّ مَنِ اتَّقَى اللّه َ وَ بَرَّ وَصَدَقَ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۷]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: هان اى بازرگانان! همانا بازرگانان در قیامت گنهکار برانگیخته مى شوند مگر کسى که تقـواى الهى پیشـه کند، نیکویى کند و راستگو باشد.
فسخ معامله
۱۰- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: مَنْ اَقالَ نادِما اَقالَهُ اللّه ُ یَوْمَ الْقِیامَهِ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۳]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: هرکس معامله شخص پشیمانى را فسخ کند، خـداونـد روز قیـامت از گنـاهان او بـگذرد.
آفات تجارت
۱۱- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: مَنْ باعَ وَاشْتَرى فَلْیَجْتَنِبْ خَمْسَ خِصالٍ وَاِلاّ فَلا یَبِیعَنَّ وَلا یَشْتَرِیَنَّ: الرِّبا، وَالْحَلْفَ وَکِتْمانَ الْعَیْبِ وَالْحَمْدَ اِذا باعَ وَالذَّمَّ اِذَا اشْتَرى. [بحار الانوار جلد ۱۰۳/۹۵]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: سوداگر وبازرگان باید از پنج خصلت دورى گزیند وگرنه داد و ستد نکند: ۱ ـ رباخوارى ۲ ـ سوگندخوردن ۳ ـ نهان داشتن عیب ها ۴ ـ ستایش کالا هنگام فروش ۵ ـ نکوهش هنگام خرید.
ربــاخـوارى
۱۲- عَنِ النَّبِىِّ صلی الله علیه و آله: شَرُّ الْکَسْبِ کَسْبُ الرِّبا. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۱۱۵]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: بـدتـرین درآمــدهـا، درآمدى است که از راه ربا به دست آید.
فروش انسانها
۱۳- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اِنَّ اللّه َ غـافِرُ کُلِّ ذَنْبٍ اِلاّ مَنْ جَحَدَ مَهْرا اَوِا غْتَصَبَ اَجِیرا اجَرَهُ اَوباعَ رَجُـلاً حُرّا. [بحار الانوار جلد ۱۰۳/۱۲۹]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: خـداوند تمام گنـاهان را مى آمـرزد، مگر کسى که مهر زنى را نپردازد، مزد کارگرى را ندهد و شخص آزادى را بفروشد.
سوء استفاده از اعتماد مشترى
۱۴- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: غَبْنُ الْمُسْتَرْسِلِ رِبا. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۱۰۴]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: مغبون ساختن کسى که کار را به انصاف خود انسان سپرده، حکم رباخوارى دارد.
زشتى احتکار
۱۵- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَیُّما رَجُلٍ اشْتَرى طَعاما فَکَبَسَهُ اَرْبَعِینَ صَباحا، یُریُد بِهِ غَلاءَ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ باعَهُ فَتَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ، لَمْ یَکُنْ کَفّارَهً لِما صَنَعَ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۹۸]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: هرکس مواد خوارکى بخرد وچهل روز براى ایجاد گرانى نگهدارد، سپس بفروشد وقیمت آن را در راه خدا صدقه بدهد، کفّاره احتکارش حساب نمى شود.
وارد کننده کالا
۱۶- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَلْجالِبُ مَرْزُوقٌ وَالْمُحْتَکِرُ مَلْعُونٌ. [وسائل الشیعه جلد ۱۲/۳۱۳]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: وارد کننده «از لُطف و رحمت الهى» بهـره مـند مى گـردد و احتکار کننده ملعون است.
اختیار فسخ
۱۷- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَلْبَیِّعانِ بِالْخِیارِ حَتّىَ یَفْتَرِقا. [وسائل الشیعه جلد ۱۲/۲۴۵]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مشترى و فروشنده تا از هم جدا نشده اند اختـیار فسـخ دارنـد.
دخالت در معامله دیگران
۱۸- نَهى رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَنْ یَدْخُلَ الرَّجُلُ فِى سَوْمِ اَخِیهِ الْمُسْلِمِ. [وسائل الشیعه جلد ۱۲/۳۳۸]
رسول خدا صلی الله علیه و آله نهى فرمود: از اینکه کسى در معـامله بـرادر مسلمان خود وارد شود.
تجارت و سوگند
۱۹- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: وَیْلٌ لِتُجّارِ اُمَّتِى مِنْ لا وَاللّه ِ وَبَلى وَاللّه ِ وَوَیْلٌ لِصُنّاعِ اُمَّتِى مِنَ الْیَوْمِ وَغَدا. [وسائل الشیعه جلد ۱۲/۳۱۰]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: واى بـر بازرگانان اُمّـت مـن از «نه بـه خـدا» و «آرى به خـدا» گفـتن. و واى بر صنعتـگران اُمّت من از «امروز وفـردا» کردن.
سوء استفاده از اضطرار مردم
۲۰- عَنْ اَمِیرِالْمُؤمِنینَ علیه السلام: نَهى رَسُولُ اللّه ِ عَنْ بَیْعِ الْمُضْطَرِّینَ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۱]
امام على علیه السلامفرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از خرید (اجحاف گرانه) اموال اشخاص که ناچـار به فروش شده اند منـع فرموده است.
تقلب در گوشت فروشى
۲۱- عَنْ عَلِىّ علیه السلام أَنَّهُ دَخَلَ السُّوقَ فَقالَ: یا مَعْشَـرَ اللَّحّامینَ ! مَنْ نَفَخَ مِنْکُمْ فِى اللَّحْمِ فَلَیْسَ مِنّا. [بحار الانوار جلد ۱۰۳/۱۰۲]
امام على علیه السلام وارد بازار شد و فرمود: هـان اى گوشت فروشـان ! هرکس در گوشت بِدَمَد و آن را چاق نشان دهد از مـا (مسلمانان) نیـست.
فروش پوست درندگان
۲۲- عَنْ اَمیرِالْمُؤْمِنینَ علیه السلام: مِنَ السُّحْتِ ثَمَنُ جُلُودِ السِّباعِ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۱۰۳]
امام على علیه السلام فرمود: بهاى پوست درندگان حرام است.
احتکار
۲۳- قالَ عَلِىٌّ علیه السلام: اَلاِْحْـتِــکارُ شِیمَهُ الاَْشْرارِ. [میزان الحکمه جلد ۲/۲۸۶]
امام على علیه السلام فرمود: احـتـــــکار راه و رسم اشرار است.
خرید و فروش مشروبات
۲۴- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: لَعَـنَ اللّه ُ الْخَمْرَ وَ عاصِرَها وَ غارِسَها وَ شارِبَها وَساقِیَها وَبایِعها وَ مُشْتَرِیها وَ اکِلَ ثَمَنِها وَحامِلَها وَالَْمحْمُولَ اِلَیْهِ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۴۴]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: خداوند لعن کرده است مشروب وفشارنده آن و کارنده درخت آن ونوشنده آن وساقى وفروشنده آن وخریدار وخورنده پول آن وحامل آن را وکسى را که به سوى او مى برند.
افزایش کاذب قیمت
۲۵- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: أَلنـّاجِشُ خـائِنٌ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۸۱]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: کسى که قیمت جنسى را بالا مى برد بدون آنکه قصد خرید داشته باشد، خـائن اسـت.
تحقیق در مورد قیمت
۲۶- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: اَلْمَغْبُونُ لا مَحْمُودٌ وَلامَأْجُورٌ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۹۴]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: کسى که مغبون مى شود نه نـزد خلق پسـندیده اسـت و نه نزد خدا داراى پاداش مى باشد.
خرید و فروش کالاى مسروقه
۲۷- قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اشْتَرى خِیانَهً وَهُوَ یَعْلَمُ فَهُـو کَالَّذى خـانَها. [وسائل الشیعه جلد ۱۲/۲۴۸]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: هرکس دانسته اموال مسروقه اى را بخرد همانند خودِ خـائن است.
قرض بدون تصمیم پرداخت
۲۸- قَالَ الصَادِقُ علیه السلام: اَلسُّرّاقُ ثَلاثَهٌ: مانِعُ الزَّکاهِ وَمُسْتَحِلُّ مُهُوِر النِّسآءِ وَکَذلِکَ مَنِ اسْتَدانَ وَلَمْ یَنْوِقَضائَهُ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۱۴۶]
امام صادق علیه السلامفرمود: دزدان سه دسته اند: ۱ ـ آنکه زکات نپردازد ۲ ـ آنکه مهر زنان را ندهد ۳ ـ آنکه قرض بگیرد و تصمیم پرداخت نداشته باشد.
وفادارى نسبت به معاملات
۲۹- عَنِ الصّادِقِ علیه السلام: اَلْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ اِلاّ ما خالَفَ کتابَ اللّه ِ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۱۳۷]
امام صادق علیه السلامفرمود: مسلمانان به قراردادهاى خود وفادارند مگر شرطى که بر خلاف قـرآن باشد.
فروش به کمک سوگند
۳۰- قالَ الصّادِقُ علیه السلام: اِنَّ اللّه َ لَیُبْغِضُ الْمُنْفِقَ سَلْعَتَهُ بِالْأَیْمانَ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۹۹]
امام صادق علیه السلامفرمود: همانا کسى که با کمک قسم کالاى خـود را بفروشـد مورد خشم خـداست.
خشکسالى وکم فروشى
۳۱- قالَ عَلِىٌّ علیه السلام: اِذا طُفِّفَتِ الْمَکاییلُ اَخَذَهُمُ اللّه ُ بِالسِّنِینَ وَالْقَحْطِ. [بحارالانوار جلد ۱۰۳/۱۰۷]
امام على علیه السلامفرمود: وقتى پیمـانه ها را کاهـش دهـند خداوند ایشان راگرفتار قحط و کمبود مى سازد.
بازرگان راستگو
۳۲- قالَ الصّادِقُ علیه السلام: ثَلاثَهٌ یُدْخِلُهُمُ اللّه ُ الْجَنَّهَ بِغَیْرِحِسابٍ: اِمامٌ عادِلٌ وَتاجِرٌصَدُوقٌ وَشَیْخٌ اَفْنى عُمْرَهُ فِى طاعَهِ اللّه ِ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۸]
امام صادق علیه السلامفرمود: خداوند سه کس را بدون حسابرسى به بهشت مى برد: ۱ ـ پیشواى عادل ۲ ـ بازرگان راستگو ۳ ـ پیرى که عُمر خود را در اطاعت خدا گذرانیده باشد.
فقه و تجارت
۳۳- قالَ عَلِىٌّ علیه السلام: یا مَعْشَرَ التُّجّارِ، اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجرُ، اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۰]
امام على علیه السلامفرمود: اى بازرگانان، اوّل فقاهت (دین شناسى) سپس تجارت، اوّل فقاهت سپس تجارت، اوّل فقاهت سپس تجارت.
تجارت و خِردورزى
۳۴- قالَ الصّادِقُ علیه السلام: التِّجــارَهُ تَزیِدُ فِى الْعَقْلِ. [وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۴، میزان الحکمه جلد ۱/۵۱۸]
امام صادق علیه السلامفرمود: تـجــارت مایه افزونى خرد است.
تجارت با خدا
۳۵- قالَ عَلِىٌّ علیه السلام: لاتِجـارَهَ کَالْعَمَلِ الصّالِحِ وَلارِبْـحَ کَالثَّـوابِ. [میزان الحکمه جلد ۱/۵۲۲]
امام على علیه السلامفرمود: هیچ تجارتى همانند عمل صالح نیست و هیچ سودى مانند پاداش الهى نیست.
تاجر ترسو
۳۶- قالَ عَلِىٌّ علیه السلام: اَلتّاجِرُ الْجَبـانُ مَحْـرُومٌ وَالتّاجِرُ الْجَسُورُ مَرْزُوقٌ. [وسائل الشیعه جلد ۱۲/۳۲۳]
على علیه السلام فرمود: بازرگان ترسو محروم است و بازرگان شجـاع بهره مند.
پس گرفتن کالا
۳۷- قالَ الصّادِقُ علیه السلام: اَرْبَعَهٌ یَنْظُرُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ: مَنْ اَقالَ نادِما، اَوْ اَغاثَ لَهْفانا، اَوْ اَعْتَقَ نَسَمَهً، اَوْ زَوَّجَ عَزَبا. [وسائل الشیعه جلد ۱۲/۴]
امام صادق علیه السلامفرمود: چهار کس در روز قیامت مورد توجّه خداوندند: ۱ ـ کسى که خرید وفروش شخص نادمى را فسخ کند. ۲ ـ آنکه اندوه زده اى را فریادرسى کند . ۳ ـ کسى که برده اى را آزاد سازد . ۴ ـ کسى که زن ویا مرد بى همسرى را همسر دهد.
شریک جرم در ربا
۳۸- قالَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله: آکِلُ الرِّبا وَ مُؤْکِلُهُ وَ کاتِبُهُ وَ شاهِداهُ فِی الْـوِزْرِ سَـواءٌ. [من لایحضره الفقیه جلد ۳/۲۷۴]
رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: ربا خوار و ربا پرداز و حسابدارِ امور ربوى و گواهان آن همه در بارِ گناه، شریک و مسئولند.
تجارت و بىنیازى
۳۹- قالَ عَلِىٌّ علیه السلام: تَعَـرَّضُـوا لِلتِّجـاراتِ فَاِنَّ لَکُمْ فیها غِنىً عَمّا فِى أَیْدِى النّاسِ وَاِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الاَْمِینَ. [ میزان الحکمه، جلد ۱/۵۲۰]
امام على علیه السلامفرمود: دسـت به انـواع بـازرگانى بزنیــد که تجارتها عامل بى نیازى شما از اموال مردم است، وخداوند شخص صاحب حرفه درستکار را دوست دارد.
پیام على علیهالسلام به بازاریان
۴۰- قالَ عَلِىٌّ علیه السلام : اِذا طافَ فِى الاَْسواقِ وَ وَعَظَهُمْ: یا مَعْشَرَ التُّجّارِ قَدِّمُوا الاِْسْتِخارَهَ وَتَبَرَّکُوا بِالسُّهُولَهِ وَاقْتَرِبُوا مِنَ اَلْمُتَبایِعَیْنِ وَتَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ وَتَناهَوْا عَنِ الْیَمینِ وَجانِبُوا الْکِذْبَ وَتجافُوا عَنِ الظُّلْمِ وَاَنْصِفُوا الْمَظْلُومینَ وَلاتَقْرَبُوا الرِّبا «وَاَوْفُوا الْکَیْلَ وَالْمِیْزانَ وَلاتَبْخَسُوا النّاسَ اَشْیائَهُم وَلاتَعْثَوا فِى الاَْرْضِ مُفْسِدینَ»[ ـ سوره هود، آیه ۸۵ و سوره شعراء، آیه ۱۸۳.] . [بحارالانوار جلد ۷۸/۵۴]
امام على علیه السلام وقتى در بازار مى گشت وموعظه مى کرد، چنین مى فرمود: هان اى گروه بازرگانان، در آغاز از خدا خیر بخواهید، و با سهل گیرى برکت بجویید، و در اخلاق وجایگاه به خریداران نزدیک شوید، و به حلم و بردبارى آراسته باشید، و از سوگند باز ایستید، و از دروغ دورى گزینید، و از ستمگرى کناره بگیرید، و حق مظلومین را بپردازید، و به ربا نزدیک نشوید، و پیمانه و ترازو را کامل کنید، و از اموال مردم کم نگذارید، و در زمین فساد نکنید.
