اقتصاد اسلامی و نیم‌نگاهی به بانکداری اسلامی در ایران
معبدعلي الجارحي/ ترجمه: واحد ترجمه نشريه معرفت
اشاره: دکتر معبدعلی الجارحی اندیشمند مسلمان مصری و رئیس مرکز تحقیقات توسعه اسلامی عربستان در جدّه است. وی فارغ‌التحصیل دکتری اقتصاد از آمریکا، دارای بیست و پنج سال فعالیت پژوهشی و آموزشی در زمینه بانکداری اسلامی و از کارشناسان و استادان به نام این رشته محسوب می‌شود. ایشان در تابستان ۱۳۸۳بنابر دعوت مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ در این مؤسسه به تدریس اقتصاد اسلامی در مقطع دکتری پرداختند. وی در یکی از نشست‌های خویش در تبیین اقتصاد اسلامی و جایگاه اوراق بهادار در بورس اسلامی ضمن بیان دیدگاه‌های خود، به پرسش‌های حاضران در جلسه پاسخ دادند که در ذیل از نظر شما می‌گذرد.
انتشار اوراق بهادار
شرکت‌ها این پول‌ها را سرمایه‌گذاری می‌کنند و سود حاصله را به بانک مربوط باز می‌گردانند. بانک نیز پس از برداشتن کارمزد مدیریت این اسناد، سود مزبور را در میان صاحبان اسناد سرمایه‌گذاری، توزیع می‌کند. بانک مرکزی در حکومت اسلامی نیز می‌تواند با صدور اوراق سرمایه‌گذاری، پول و سرمایه‌های در دست مردم را جذب کرده و در بانک‌های اسلامی سرمایه‌گذاری کند، و در نتیجه، این اوراق از اطمینان و قابلیت داد و ستد بیشتری برخوردار شده و مردم به آن‌ها بیشتر روی می‌آورند. دلیل این امر آن است که اوراق منتشر شده، سرمایه‌گذاری شده‌اند یا به دلیل آنکه سرمایه حاصله از سوی دولت در تعداد بسیار زیادی از بانک‌های تحت نظارت دولت، سرمایه‌گذاری شده، از درجه امنیت و سود بسیاری برخوردار می‌باشند؛ چرا که بانک مرکزی این پول‌ها را بر اساس معیارها و قواعد کارآیی، در میان بانک‌های گوناگون توزیع می‌کند.
شرکت‌های تولیدی نیز می‌توانند به انتشار این‌گونه اوراق اقدام کنند. در واقع، هم بانک مرکزی، هم سایر بانک‌ها و هم شرکت‌های تولیدی که به سرمایه‌گذاری در بخش تجارت، کشاورزی و صنعت می‌پردازند و می‌توانند این‌گونه اوراق را منتشر کرده و با جذب پول‌های مردم، سود حاصله را به دارندگان این اوراق، یعنی کسانی که اوراق را خریداری کرده‌اند، بپردازند. اما نکته‌ای که در اینجا باید در نظر داشت این است که شرکت‌هایی که به انتشار اسناد (اوراق) سرمایه‌گذاری در بازار بورس می‌پردازند، باید وضعیت مالی خود را به طور کامل روشن کنند؛ یعنی شرکت باید آماده ارائه هرگونه اطلاعات مربوط به حساب و کتاب و کارهای خود به صورت ادواری (مثلا ماهانه یا حداکثر هر سه ماه یک بار) به شورای [سیاستگذاری] بورس باشد تا این فرصت برای داد و ستدکنندگان اوراق فراهم باشد که از این اطلاعات آگاهی یابند؛ زیرا کسی که به انتشار اوراق سرمایه‌گذاری پرداخته و آن‌ها را در بازار بورس به معرض فروش می‌گذارد، باید اطلاعات مربوط به خود را به طور کامل در اختیار خریداران قرار دهد؛ خواه این اوراق بهادار، سهام باشد یا اسناد مربوط به سرمایه‌گذاری.
سومین نوع از انواع اوراق بهادار اسلامی را که می‌توان در بازار بورس منتشر کرد، اوراق بهادار ترکیبی یا مرکب است. ترکیب چگونه به دست می‌آید؟ به این نحو که مثلا پروژه مشخص و بزرگی نظیر پروژه ساخت نیروگاه تولید انرژی برق وجود داشته باشد که با اتمام آن برق با قیمت مشخص به مردم فروخته شود و سود معینی به دست آید. می‌توان بودجه این پروژه را از طریق انتشار اسناد مشخص و مخصوص این طرح تأمین کرد. این اسناد را بانک‌های اسلامی که تأمین سرمایه لازم را برای اجرای این طرح بر عهده دارند، منتشر می‌کنند و وظیفه نظارت و حصول اطمینان از سلامت سرمایه‌گذاری و اداره آن را بر عهده دارند. این یک نوع ترکیب است.
نوع دیگر ترکیب این است که مثلا یک پیمانکار نیاز به مصالح زیادی برای احداث یک بنای مشخصی دارد و برای احداث آن قراردادی با دولت یا با بانکی و یا شرکتی به مبلغ مشخصی منعقد کرده است؛ یعنی احداث این بنا بر اساس استانداردهای معین و قیمت و بهای از پیش تعیین شده‌ای صورت می‌پذیرد و پیمانکار برای خرید مصالح و به کار بردن آن در احداث بنا به سرمایه نیاز دارد.
فرض کنیم احداث این بنا یکصد میلیون هزینه برمی‌دارد و بهای آن یکصد و پنجاه میلیون است؛ یعنی سود آن پنجاه درصد است و پیمانکار نیمی از این مبلغ را دارد؛ یعنی پنجاه میلیون، و به پنجاه میلیون دیگر نیاز دارد. در این صورت، بانک اسلامی می‌تواند این مبلغ را به پیمانکار بدهد و اوراقی را برای سرمایه‌گذاری در احداث این بنا منتشر کند. این اوراق پول لازم برای خرید مصالح را تحت عنوان مشارکت در احداث این بنا فراهم می‌کند و درصدی از سود از پیش تعیین‌شده را به خود اختصاص می‌دهد؛ یعنی ۵۰ میلیون از پنجاه درصد سود دوران دوساله یا سه‌ساله‌مربوط به احداث‌بنارابه‌خوداختصاص می‌دهد.
بنابراین، اوراق مذکور اسناد قابل داد و ستد هستند و درصد سود معینی نیز دارند و بانک تأمین‌کننده سرمایه برای اجرای پروژه، به آن رسیدگی و نظارت می‌کند. برای مثال، دولت طرح‌های مشخصی برای اجرا دارد. به جای اینکه از مردم یا بانک‌ها قرض بگیرد، یا از بانک مرکزی برداشت کند و موجب کسری در بودجه و ایجاد تورم در اقتصاد شود، می‌تواند چنین اوراقی را منتشر و سرمایه موردنیاز را تأمین کند.
مؤسسه‌های مالی، یعنی بانک‌ها، شرکت‌ها و نیز دولت و غیره تماما می‌توانند اسنادی برای تأمین سرمایه طرح‌ها و فعالیت‌های اقتصادی منتشر کنند. بنابراین، چنین اسنادی متنوع و در انواع سررسیدهای گوناگون خواهند بود، همانند سایر اوراق که انواع و سررسیدهای مختلفی دارند و داد و ستد می‌شوند؛ زیرا بازار بورس دو نوع است: بازار اولیه و ثانویه. در ابتدا اوراق بهادار، سهام، اسناد یا گواهی‌ها در بازار بورس اولیه صادر، و سپس داد و ستد می‌شود؛ و در بازار ثانویه فروخته و خریداری می‌گردد. اقتصاد اسلامی نیز با تنوع ابزارهای پولی و اینکه در میان آن‌ها ابزارهایی وجود دارد که به صورت سهام پول‌هایی را که در جریان فعالیت‌های واقعی به دست می‌آید، به مشارکت می‌گذارد، از سایر اقتصادها متمایز می‌گردد. یعنی داد و ستدها و چنین معامله‌ای غیرواقعی و غیرحقیقی نیست، بلکه ما به عنوان مسلمان در بازار بورس با دارایی‌هایی سر و کار داریم که غالب آن‌ها حقیقی هستند؛ برخی از آن‌ها نقدی و برخی دیگر عینی و حقیقی. در عین حال، اغلب حقیقی و عینی‌اند. حال اگر نقد بودن وجه غالب باشد، داد و ستد آن حرام است، اما از آنجا که عینیت و حقیقی بودن بر آن غلبه دارد، لذا داد و ستد آن شرعا صحیح است.
فرایندی که در بازار بورس اسلامی جریان دارد، با قمار رابطه‌ای ندارد؛ بدین معنا که ما به عنوان مسلمان وارد بازار بورس می‌شویم و به عنوان یک معامله‌گر و سرمایه‌گذار مسلمان سرمایه خود را به یک تولیدکننده می‌سپاریم و او این سرمایه را به کار می‌گیرد و سود می‌کند و سپس سرمایه و سود حاصل را به کسی که اوراق و اسناد یا سهام را در اختیار دارد، بازمی‌گرداند. در این وضعیت این فرایند حقیقی است و قمار نیست. خلاصه اینکه در بازار بورس اسلامی ابزارهای پولی متعددی وجود دارد و معامله اوراق در آن از شکل منحصر به فردی برخوردار است. به کارگیری سرمایه حاصل از این روش تنها در فعالیت‌های حلال منحصر می‌شود و شرکت‌هایی که از این بازار پول دریافت می‌کنند، نمی‌توانند آن را در فعالیت‌های حرام به کار برند. همچنین به کارگیری این پول در اعطای وام‌های ربوی جایز نیست. در بورس اسلامی فرایندها حقیقی است و قمار نیست و در نهایت، معامله در این بازار به صورت نقد با نقد نیست، بلکه معامله نقد با کالا یا کالا با پول نقد است. البته، گاهی هم که اسنادی برای فعالیت‌ها وجود دارد، در مرحله اول پول پرداخت می‌شود و سپس صاحب سرمایه کالا را دریافت می‌کند؛ یعنی همانند قرارداد «پیش خرید» در اسلام.
بنابراین، بر طبق برخی آراء فقهی می‌توان اسناد یا اوراق پیش‌خرید را صادر نمود تا در روند فعالیت سرمایه‌گذاری شود. در نتیجه، این نوع داد و ستد معامله پول با کالا نیست، بلکه کالا با پول است.
فعالیت بازار بورس بسته به وسعت آن، در فعالیت کل اقتصاد تأثیر بسیاری دارد. هرچه بازار بورس گسترده‌تر و ابزارهای آن بیشتر و متنوع‌تر باشد مردم به همان میزان بیشتر می‌توانند سرمایه‌گذاری کنند و در عین حال، هر زمان که بخواهند می‌توانند از مشارکت [در سرمایه‌گذاری] دست بردارند. بدین معنا که ابزارهای پولی اسلامی به دارندگان، انعطاف‌پذیری بیشتری می‌بخشد؛ زیرا فرد می‌تواند پول خود را در آن‌ها سرمایه‌گذاری کند و هر زمان که خواست از فرایند سرمایه‌گذاری خارج سازد و اوراق و اسناد مربوط را بفروشد. پس این ابزارها انعطاف و گردش‌پذیری بیشتری دارند. همچنین این بازارهای بورس، بانک‌ها را نیز در امر سرمایه‌گذاری وجوهشان در زمان‌های کوتاه یاری خواهند کرد. بانک‌ها می‌توانند برخی اسناد یا اوراق را برای مدتی کوتاه خریداری کرده سپس آن را بفروشند. زمانی که انعطاف و گردش‌پذیری به میزان زیاد وجود داشته باشد پول راکد نمی‌ماند، بلکه پیوسته سرمایه‌گذاری می‌شود.
بازار بورس اسلامی به مسلمانان این امکان را می‌دهد که از توسعه حمایت نمایند و در فعالیت‌های توسعه‌مدار، به روشی انعطاف‌پذیر و مشروع سرمایه‌گذاری کنند.
