بانک توسعه اسلامی (IDB)

بانک توسعه اسلامی یکی از مؤسسات مالی توسعه ای بین المللی و از نهادهای تخصصی سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) می باشد که براساس اعلامیه وزرای اقتصاد کشورهای اسلامی و با هدف پیشبرد توسعه اقتصادی و پیشرفت اجتماعی کشورهای عضو و جوامع مسلمان کشورهای غیرعضو در سراسر جهان براساس اصول شریعت اسلامی در تاریخ ۲۰ اکتبر ۱۹۷۵ م به وسیله ۲۲ کشور اسلامی با سرمایه اولیه ۷۵۵ میلیون دینار اسلامی(۱) در جده عربستان تأسیس گردید. هر کشور اسلامی که عضو سازمان کنفرانس اسلامی است می تواند به عضویت این بانک درآید. در حال حاضر کلیه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به استثنای نیجریه به عضویت این بانک درآمده اند و تعداد اعضای آن ۵۵ کشور می باشد که چهار قاره آسیا، آفریقا، اروپا (آلبانی) و آمریکا (سورینام) را دربرمی گیرد.

جمهوری اسلامی ایران نیز در اواخر سال ۱۳۶۶ ه – ش (۱۹۸۹ م) با پذیره نویسی ۵/۲ میلیون دینار اسلامی (۲۵۰ سهم) به عضویت این بانک درآمد که با تصویب مجلس شورای اسلامی و هیأت عامل بانک، میزان سهام پذیره نویسی شده ایران طی دو دوره به ۷۰۰ میلیون دینار اسلامی افزایش یافت.(۲) هم اکنون بانک توسعه اسلامی دارای یک ستاد (دفتر مرکزی) در شهر جده و سه دفتر منطقه ای در قزاقستان، مالزی و مراکش می باشد که به ترتیب هر یک ۶ ، ۳ و ۱۵ کشور را تحت پوشش خود قرار می دهد. به علاوه بانک مزبور به منظور پیگیری اجرای پروژه های مصوب در هر یک از کشورهای ایران، اندونزی، قزاقستان، لیبی، پاکستان و سودان نمایندگان محلی دارد. این بانک دارای ۸۸۱ نفر کارمند شامل ۴۰۲ نیروی متخصص، ۵۶ نیمه متخصص در بخش ویژه، ۳۴۳ کارمند بخش اداری و ۷۹ کارگر خدماتی است، ۸۰ نفر در این بانک دارای مدرک دکترا (Phd) می باشند.

بانک توسعه اسلامی از لحاظ ساختار اداری دارای دو نهاد اساسی می باشد. اول: هیأت عامل (Board of Governor) که عالی ترین رکن بانک است و سالی یک بار به منظور تصویب عملکرد، صورتحسابهای مالی بانک و ترسیم خط مشی آتی آن تشکیل جلسه می دهد. هر کشور عضو بانک در هیأت عامل دارای یک نماینده و یک نماینده علی البدل است. نماینده ایران، وزیر امور اقتصادی و دارایی و نماینده علی البدل آن رئیس سازمان سرمایه گذاری و کمک های اقتصادی و فنی ایران است دوم: هیأت مدیره اجرایی (Board of Executive Diretors) که مرکب از چهارده عضو است. هفت عضو آن توسط هفت کشوری که دارای بالاترین سهام در بانک می باشند (عربستان سعودی، لیبی، کویت، ایران، مصر، ترکیه و امارات متحده عربی) منصوب و هفت عضو دیگر آن از میان سایر اعضا (برای مدت سه سال) انتخاب می گردند. تصویب عملیات و پروژه ها و هدایت امور اجرایی بانک برعهده این هیأت می باشد و امکان تجدید انتخاب آنها نیز وجود دارد. مهدی کرباسیان در حال حاضر نماینده کشور ایران در این بانک می باشد.

رئیس بانک به عنوان مدیرعامل بانک توسط هیأت عامل برای یک دوره پنجساله قابل تمدید انتخاب می گردند. احمد محمدعلی از عربستان در حال حاضر ریاست بانک را برعهده دارد.

این بانک تعدادی نهادهای وابسته به عنوان گروه بانک توسعه اسلامی را شکل می دهد که شامل مؤسسات زیر می باشد(۳):

۱- بانک توسعه اسلامی (IDB): این بخش قسمت اصلی گروه بانک توسعه اسلامی می باشد که به منظور انجام پروژه ها و یا اعطای کمک های بلاعوض به کشورهای عضو فعالیت دارد.

۲- شرکت اسلامی برای توسعه بخش خصوصی (ICD): شرکت مزبور ابزاری جهت رشد و کامیابی اقتصادی در کشورهای عضو تلقی می شود و هدف آن شناسایی فرصت ها در بخش خصوصی، ارائه خدمات مالی مطابق با شریعت اسلام و امکان دسترسی شرکت های خصوصی به بازارهای مالی اسلامی است. این شرکت در سال ۱۹۹۹ م تأسیس شد.

۳- شرکت اسلامی بیمه سرمایه گذاری و اعتبار (ICIEC): هدف این شرکت گسترش حیطه تعاملات تجاری و جریان سرمایه گذاری میان کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی می باشد که برای رسیدن به این هدف به صدور بیمه اعتباری جهت پوشش عدم پرداخت کالاهای صادراتی وهمچنین بیمه سرمایه گذاری در قبال ریسک کشوری می پردازد. این شرکت از سال ۱۹۹۵ فعالیت خود را شروع کرد و مرکز آن در جده می باشد.

۴- مؤسسه آموزشی و پژوهشی اسلامی (IRTI): این مؤسسه مسئولیت پژوهش، آموزش و فعالیت های مرتبط را در جهت کمک به فعالیت های بانکی، مالی و اقتصادی در کشورهای عضو و جوامع مسلمان در کشورهای غیرعضو بعهده دارد. این مؤسسه تاکنون اقدام به برگزاری چندین سمینار و کنفرانس و برنامه آموزشی در کشورهای عضو نموده است. بانک توسعه اسلامی هر سال به منظور شناسایی، تقدیر و تشویق کوششهای برجسته و خلاقی که توسط اشخاص و یا مؤسسات در زمینه اقتصاد و یا بانکداری اسلامی در کشورهای عضو صورت می پذیرد جایزه ای به ارزش ۳۰۰۰۰ دینار اسلامی (حدوداً ۳۹۳۰/۴۰ دلار) در نظر می گیرد.

۵- صندوق سرمایه گذاری واحد (UIF): این صندوق یک صندوق امانی محسوب می شود که از طریق استفاده از وجوه نقد خود به عملیات تأمین مالی تجاری کوتاه مدت می پردازد.

۶- صندوق زیربنایی بانک توسعه اسلامی (IF): هدف از ایجاد این صندوق، بسیج منابع بخش خصوصی جهت کاهش بار بخش عمومی در زمینه تأمین مالی پروژه های زیربنایی می باشد. این صندوق از روشهای تأمین مالی اسلامی برای کلیه سرمایه گذاریهای مشترک خود استفاده می کند. مقر آن در بحرین است.

۷- دفتر همکاری فنی (TCO): مسئولیت آموزش و همکاریهای فنی در زمینه های غیربانکی و مالی را بعهده دارد.

۸- برنامه تأمین مالی صادرات (EFS): هدف این بخش پیشبرد صادرات کالاهای کشورهای عضو به کشورهای عضو و غیرعضو از طریق تسهیلات مالی کوتاه مدت و بلندمدت می باشد.

۹- عملیات تأمین مالی و تجاری واردات (ITFO): عملیات تأمین مالی تجاری واردات، یک طرح کوتاه مدت می باشد که به واسطه آن بانک به ارائه ارز خارجی جهت واردات کالاها با ماهیت توسعه ای می پردازد که از سوی کشورهای عضو موردنیاز می باشد.

۱۰- بنیاد جهانی وقف (WWF): بانک توسعه اسلامی در نوامبر ۲۰۰۰ به منظور تحکیم مؤسسه اسلامی وقف و تقویت نقش آن در توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع مسلمان تصمیم به ایجاد بنیاد جهانی وقف گرفت. هدف آن ایجاد شبکه ای از مؤسسات اوقافی است که قابلیت اجرای فعالیت های خیریه ای سازگار با شریعت را داشته باشد و به حمایت از مؤسسات وقفی و هماهنگ سازی فعالیت های آنها می پردازد.

این بانک همچنین دارای مؤسسات وابسته دیگر از جمله مرکز بین المللی برای کشاورزی در شوره زارها، صندوق سرمایه گذاری دارائی های اوقاف، شبکه های اطلاع رسانی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی و پروژه بهره برداری از گوشت قربانی مربوط به کشور عربستان سعودی می باشد. منابع مالی بانک توسعه اسلامی به سه صورت تسهیلات پروژه ای و تسهیلات تجاری و کمک های بلاعوض به کشورهای عضو داده می شود. عملیات عادی بانک که شامل تأمین مالی پروژه ها و عملیات کمک فنی است به روشهای تأمین مالی به کار گرفته شده شامل وام، اجاره به شرط تملیک، فروش اقساطی، استصناع، مشارکت در سرمایه، تقسیم سود، خطوط اعتباری و کمک فنی یا کمک بلاعوض می باشد.

وام

وام ها عمدتاً برای توسعه کشاورزی، ساختن راه ها، توسعه مناطق روستایی، پروژه های آموزشی، گسترش بنادر، ایجاد فرودگاه، ایجاد کانال های آبیاری و … تخصیص می یابند. این وام ها بدون بهره و تنها کارمزدی (حدود ۲ درصد) جهت جبران هزینه های اداری دریافت می شود. بازپرداخت آنها ۱۵ تا ۲۵ ساله است که شامل ۳ تا ۵ سال دوره تنفس می باشد و به صورت اقساط مساوی شش ماهه انجام می شود.

اجاره به شرط تملیک

یکی از شیوه های تأمین مالی میان مدت برای پروژه های درآمدزا در بخش طرح های صنعتی است که براساس آن تجهیزات سرمایه ای و سایر سرمایه های ثابت همچون کارخانه، ماشین آلات و تجهیزات، تانکرهای نفتی، کشتی های ماهیگیری و … واجد شرایط استفاده از این تسهیلات می باشند.
براساس شیوه اجاره به شرط تملیک، مالکیت اموال اجاره شده در طول دوره اجرا که ممکن است ۱۵ سال به طول بیانجامد، در اختیار بانک توسعه اسلامی است و پس از بازپرداخت آخرین قسط اجاره به عنوان هبه به مالکیت ذینفع انتقال می یابد.

فروش اقساطی

در این روش مالکیت دارایی و اموال بلافاصله پس از تحویل دارایی به خریدار منتقل می شود در حالی که مبلغ خرید به صورت اقساط بازپرداخت می گردد. ارائه ضمانتنامه دولتی یا بانکی مورد قبول بانک توسعه اسلامی در مورد کلیه پروژه ها یا عملیاتی که از سوی بانک مزبور تأمین مالی می گردد لازم می باشد.

مشارکت در سرمایه

بانک توسعه اسلامی در سهام شرکت ها و مؤسسات در کشورهای عضو که به طور بالقوه درآمدزا و مطابق با اصول شریعت باشند و هم چنین تأثیر توسعه ای عمده ای بر اقتصاد کشورهای خود داشته باشند مشارکت می نماید.

استصناع

قراردادی است که به موجب آن یک طرف قرارداد تعهد می نماید تا کالای مشخصی را با ویژگی معین مشخص و در یک زمان خاص تولید کند که عمدتاً شامل هرگونه فرایند تولید، ساخت، مونتاژ یا بسته بندی می گردد، همچنین استصناع می تواند در تأمین مالی کالاهای سرمایه ای و حتی کالاهای غیرقابل ملموسی چون گاز و برق به کار رود.

اعطای خط اعتباری به مؤسسات مالی توسعه ملی کشورهای عضو

بانک توسعه اسلامی علاوه بر تأمین مالی پروژه ها، اقدام به اعطای خطوط اعتباری به نهادهای توسعه ملی و بانک های اسلامی در کشورهای عضو، به ویژه جهت پیشبرد رشد و توسعه پروژه های با مقیاس کوچک و متوسط در بخش صنعت و کشاورزی و پروژه های زیربنایی می نماید.

عملیات تأمین مالی تجاری بانک توسعه اسلامی بخشی از عملیات مالی گسترده بانک می باشد که هر دو بخش صادرات و واردات را تحت پوشش قرار می دهد. عملیات تأمین مالی تجاری واردات مطابق با شریعت اسلام و به شیوه مرابحه عمل می کند و به گونه ای است که کالاها را به وسیله بانک توسعه اسلامی از جانب واردکننده خریداری می نماید و دوباره کالاهای مزبور را در قبال نرخ کارمزد معقول به واردکننده می فروشد. واردکنندگان در ایران در صورت استفاده از عملیات تأمین مالی تجاری واردات باید از طریق سازمان سرمایه گذاری و کمک های اقتصادی و فنی ایران درخواست نمایند. عملیات تأمین مالی تجاری صادرات به همین شیوه صورت می گیرد.

بانک توسعه اسلامی تا سال ۲۰۰۲ م (۲۰۰۲ – ۱۹۷۵ م) یعنی در طول ۲۸ سال فعالیت خود در قالب شیوه های مختلف تأمین مالی برای کشورهای عضو معادل ۲۷.۲۲۶ میلیون دلار تصویب نموده است (برای ۳۷۷۰ پروژه) که سهم ایران تا سال ۲۰۰۲ یک میلیارد و دویست و سی و سه (۱.۲۳۳) میلیون دلار بوده است.

این بانک هم چنین پیوندهای نزدیکی با دیگر سازمان های مالی بین المللی مانند بانک جهانی، صندوق بین المللی پول، بانک توسعه آفریقا، بانک توسعه آسیا و بانک اروپایی توسعه دارد. این بانک پیوندهای خاصی نیز با فائو، صندوق بین المللی توسعه کشاورزی، مرکز تجارت بین المللی (ITC)، کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل، یونسکو و سازمان تجارت جهانی و … برقرار کرده است. از همان ابتدا یادداشت تفاهمی با بانک جهانی برای تقویت همکاری های موجود امضا کرد. با یونسکو نیز موافقت نامه همکاری در حوزه آموزش به ویژه برای کشورهای زیر توسعه آفریقا دارد. این بانک در طرح بخشودگی قروض کشورهایی که توان بازپرداخت تسهیلات اعتباری را ندارد (Hipcs) شرکت داشته و بخشودگی شامل کشورهایی هم چون بنین، مالی، موریتانی و سنگال شده است.

از سال ۱۳۷۶ تاکنون این بانک تعداد ۷۴ مورد تسهیلات تجاری کوتاه مدت ITFO)و (AMD در حدود ۹۹۱ میلیون دلار و همچنین ۱۸ وام پروژه ای به مبلغ ۶۵۶ میلیون دلار و ۲ فقره کمک بلاعوض به مبلغ ۷۸۶ هزار دلار به شرح ذیل دریافت کرده است. (۴) ضمن این که این بانک کمکی به صورت بلاعوض و همچنین تأمین اعتبار برای بازسازی شهرستان بم اختصاص داد. نماینده این بانک در ایران بانک توسعه صادرات است.

پی نوشت‌ها

۱- دینار اسلامی (ID) واحد محاسباتی بانک است که معادل ارزش یک حق برداشت ویژه صندوق بین المللی پول می باشد.
۲- ارزش هر سهم از سرمایه بانک برابر ۱۰۰۰۰ دینار اسلامی است.
۳- IDB. Twenty- Eight Years in the service of the ummah, Bank secretariat, kingdom of Sudi Arabia.
۴- کتابخانه سازمان سرمایه گذاری و کمک های اقتصادی و فنی ایران، آرشیو کتابخانه
۵- معاونت امور بین الملل وزارت امور اقتصادی و دارایی، آشنایی با بانک توسعه اسلامی، وزارت امور اقتصادی و دارایی، (تهران، بی تا).