دیدگاه غرب به بانکداری اسلامی
مؤسسه آموزش و تحقیقات فقه اقتصادی طیبات
تحقیقات اخیر مؤسسات رتبه‌بندی غرب و تحلیل‌های منتشرشده در نشریات غربی نشان می‌دهند بانکداری اسلامی در حال رشد بوده و مؤسسات مالی اسلامی طبق شریعت به‌خوبی مسیر بهبود را طی می‌کنند.
جای شگفتی دارد که بانکداران غربی که برای قرن‌ها به پدیده‌ای بنام بهره یا «ربا» خو گرفته بودند، بانکداری اسلامی و مالیه اسلامی را با آغوش باز می‌پذیرند و از خلاقیت‌های بانکداران اسلامی، بهره می‌جویند. درنتیجه بانکداری و مالیه اسلامی که تا چند سال قبل به‌عنوان یک «وصله ناجور» برای صنعت بانکی و مالی اروپا تلقی می‌شد، امروزه توانسته است خود را به‌عنوان یک جریان دائمی و مطمئن خدمات‌رسانی مالی برای تمام جهانیان مطرح سازد و اعتماد همگان را به خود جلب نماید.
تقاضای فزاینده در سطح جهان برای خدمات و ابزارهای مالی اسلامی
تقاضای فزاینده در سطح جهان برای خدمات و ابزارهای مالی اسلامی، توسعه صنعت بانکداری اسلامی را تسریع می‌کند. ابزارهای مالی بانکداری اسلامی عمدتاً توسط بانکهای اسلامی کشورهای عربی خلیج‌فارس و کشورهای مسلمان شرق آسیا گسترش‌یافته‌اند اما اکنون توجه کشورهای اسلامی و غیر اسلامی را در سرتاسر دنیا به خود جلب نموده‌اند.
برای کسب سهم در این بازار، بانکهای متعارف کشورهای مسلمان همگام با غول‌های عرصه بانکداری جهان در حال باز کردن پنجره‌های اسلامی در ساختمان‌های قدیمی خود هستند و انگلستان به‌عنوان سرآمد کشورهای غربی در این زمینه، اخیراً اجازه تأسیس نخستین بانک کاملاً اسلامی را در این کشور صادر کرد.
در بازارهایی که بازار مالی اسلامی هنوز گسترش نیافته است، بانکها قادر به تأمین تقاضای روزافزون مشتریان برای دریافت خدمات مالی اسلامی نیستند.
به گزارش گاردین، رئیس‌جمهور اندونزی در جلسه افتتاحیه پنجمین مجمع جهانی اقتصاد اسلامی که اسفندماه سال گذشته در جاکارتا پایتخت اندونزی برگزار شد به‌وضوح بیان کرد که اکنون زمان آن است که بانکهای اسلامی به اشاعه تفکر خود در غرب بپردازند.
به نظر وی: مؤسسات مالی اسلامی به‌شدت مؤسسات مالی غربی در بحران مالی اخیر لطمه ندیده‌اند، چون روی دارایی‌های سمی سرمایه‌گذاری نکرد‌ه‌اند.
«یودهویونو» در صحبت‌های خود در مجمع مذکور بیان کرد: بانکهایی که مطابق با قوانین اسلامی در مورد پرداخت بهره و سهیم شدن در مخاطرات اعتباری اداره می‌شوند ازنظر بسیاری از مردم عادلانه‌تر از بانکهای سنتی به‌حساب می‌آیند. این بانکها کمتر بر سود تمرکز دارند و با جوامعی که در آنها کار می‌کنند مهربان‌تر هستند.
بر اساس موارد مطرح در نشست مذکور، تقاضا برای ایجاد مؤسسات مالی اسلامی سال‌هاست که در جهان اسلام افزایش‌یافته و با توجه به اینکه شریعت اسلام پرداخت و دریافت بهره را ممنوع کرده و آن را نوعی قمار می‌داند درنتیجه خطر سرمایه‌گذاری بین بانک و سپرده‌گذار تقسیم می‌شود و بانک انگیزه بیشتری برای تضمین درست بودن معاملات دارد.
بر اساس گزارشاتی که در نوامبر ۲۰۰۷ در کنفرانسی درباره سرمایه‌گذاری و مالیه اسلامی در لندن برگزار شد، بازار بانکداری اسلامی در آن زمان حدود ۶۰۰ میلیارد دلار بود. این بازار موقعیتی فعال و پرانرژی در سطح جهانی دارد و پیش‌بینی‌شده تا سال ۲۰۱۲ هرسال ۲۰ درصد رشد را شاهد باشد و این مقدار حداقل دو برابر سریع‌تر از بانکداری رایج در سطوح کلان است.
در کشورهای عربی خلیج‌فارس و کشورهای مسلمان شرق آسیا، ۲۰ درصد مشتریان، خدمات مالی اسلامی را به خدمات مشابه بانکی غیر اسلامی با ریسک بازدهی یکسان ترجیح می‌دهند.
در حال حاضر، توجه بانکداران و مدیران مؤسسات مالی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری کم‌خطر و حتی صندوق‌های بازنشستگی غرب نیز به کانون‌های مالیه اسلامی ازجمله مالزی و خلیج‌فارس (به‌ویژه بحرین)، جلب شده است. سهم خدمات بانکی اسلامی در مالزی هم‌اکنون بالغ‌بر ۱۲ درصد کل نظام بانکی این کشور است و در ۶ کشور عضو شورای همکاری خلیج‌فارس نیز بالغ‌بر ۱۷ درصد کل دارایی‌های بانکی را خدمات مالی اسلامی تشکیل می‌دهد. به عقیده بسیاری از کارشناسان امور بانکی و مالی بین‌المللی، بانکداری و مالیه اسلامی توانسته خود را به‌عنوان یک «سیستم مالی مقتدر» که حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و نمی‌توان آن را انکار نمود، به جهانیان معرفی کند و حقانیت خود را به آنها بقبولاند.
دلایل گرایشات به سمت و سوی بانکداری اسلامی
از دلایل اصلی این گرایشات به سمت‌وسوی بانکداری اسلامی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
یکی از دلایل جذابیت زیاد بانکداری اسلامی این است که مناطقی که دارای سریع‌ترین رشد در بانکداری اسلامی بوده‌اند، جزء کشورهای توسعه‌یافته و ثروتمند جهان محسوب می‌شوند. کشوری همچون مالزی را در نظر بگیرید که دولت متعهد شده است تا سال ۲۰۱۰، ۲۰ درصد سیستم مالی را به سمت اصول اسلامی سوق دهد، هدفی که قبلاً بسیار آسان و در دسترس به نظر می‌رسید.
رشد مالی مالزی در عرصه‌های جهانی انعکاس گسترده‌ای یافته است و یکصدو پنجاه موسسه در سراسر دنیا در حال حاضر به عرضه خدمات و محصولات بانکداری اسلامی می‌پردازند و بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار در اختیار دارند.
بر اساس جدیدترین ارزیابی به‌عمل‌آمده در رابطه با گستردگی این بازار، علاوه بر آسیای شرقی، خاورمیانه و لندن نیز به‌عنوان مراکز مهم درحال‌توسعه این بانکداری شناخته‌شده‌اند.
انطباق با اصول اخلاقی همچون مذهب
این برداشت که بانکداری اسلامی فقط مختص مسلمانان است،ایده نادرستی است. ۹۰ درصد مشتریان خدمات بانکداری اسلامی در بانک HSBCC را شرکت‌های غیرمسلمان تشکیل می‌دهند. بانکداری اسلامی را شاید به تعبیری بهتر بتوان، مجموعه‌ای از اصول اخلاقی دانست تا یک چارچوبی از قوانین مذهبی و به‌طورقطع اصول اخلاقی که زیربنای بانکداری اسلامی را تشکیل می‌دهند. از فرامین الهی و قرآن منبعث شده‌اند؛ اما حتی برای غیرمسلمانان نیز ارائه‌کننده مجموعه‌ای از ارزشها است که در بانکداری تجاری و جهان تجارت از اهمیت زیادی برخوردار است.
به‌عنوان مثال یکی از اصول مهم “gharar”است که اغلب به‌عنوان یک مانع و سدی در برابر فریب و حیله تعبیر می‌شود اما در اصل متضمن مفاهیم گسترده‌تری همچون پاسخگویی و شفافیت در معاملات می‌باشد، اما در غرب چنان ارزشهای اخلاقی در نظام بانکداری رایج دیده نمی‌شود و به‌تدریج برای مردم مشکلاتی را ایجاد کرده است. بانکداری اسلامی شامل اصول اخلاقی است که در برخی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری غربی دیده‌شده است و طبق این اصول سرمایه‌گذاری در شرکت‌هایی که درآمد آنان از محل تنباکو و قمار تأمین می‌شود، ممنوع اعلام‌شده است.
شناخت چالش‌ها، تشخیص فرصت‌ها
گرچه بانکداری اسلامی از جاذبه زیادی برخوردار است اما این به معنای کم‌اهمیت جلوه دادن ممنوعیت اخذ بهره یا ربا نیست. در بانکداری اسلامی بهره یا ربا مطالبه نمی‌شود زیرا در ربا کسب پول از محل پول صورت می‌گیرد نه از طریق پرداختن به کسب‌وکار و به همین دلیل از آن تحت عنوان استثمار نیز تعبیه می‌شود. بنا به دلایل مشابه، بانکداری اسلامی همچنین از کار با شرکتها و موسساتی که میزان بدهی بسیار بالایی دارند، ممانعت می‌ورزد.
تفاوت و تنوع محصولات بانکهای اسلامی
محصولات بانکداری اسلامی متفاوت‌تر از بانکداری متعارف است. بنابراین وام‌دهی نیز مستلزم ابزارهای جدید است، طوری که بانکهای اسلامی در سود حاصل از سرمایه‌گذاری شرکت‌های دریافت‌کننده وام سهیم می‌شوند و درنتیجه سپرده‌گذاران، هم می‌توانند ضرر کنند و هم سود.
در محصولات سرمایه‌گذاری نیز تفاوت زیادی دیده می‌شود ازجمله اجتناب از سرمایه‌گذاری‌های نامطمئن و ریسک دار.
سیستم بانکداری اسلامی هنوز راه زیادی برای پیشرفت و تکامل دارد و این امر بانکها را با مشکلات متعددی از بازارهای کفایت سرمایه تا پروژه‌های تأمین مالی مواجه می‌سازند. مطابقت با اصول شریعت و استاندارهای بانکداری بین‌المللی یکی از موانع جدی پیش روی صنعت بانکداری اسلامی است و یکی از عرصه‌های پرخطری است که پرخطر نیز باقی خواهد ماند.
اطلاعات و تخصص کافی در رابطه با بانکداری اسلامی بسیار ارزشمند است.
شرکای تجاری که هم دارای تجربه عملی در محیط بانکداری اسلامی هستند و هم از فرصت‌های درآمدزایی آن اطلاع دارند، بسیار ارزشمند هستند. سیستم‌های بانکداری اسلامی یا غیر اسلامی باید خدمات بانکداری نوین از عملیات پایاپای چکها تا مدیریت دارایی ریسک را بر اساس مشتری محوری عرضه کنند. سیستم‌های بانکداری نوین فرصت عرضه بهترین خدمات و عملکردها را فراهم می‌آورد و هنگام ورود به بازارهای جدید، به استاندارد کردن شیوه‌ها می‌پردازد.
نوآوری و انعطاف پذیری
علاوه بر موارد فوق، سیستم‌های بانکداری اسلامی، انعطاف‌پذیر نیز باید باشند. خدمات و محصولات مختلفی که در سیستم بانکداری اسلامی درحال‌توسعه یافتن و شکل‌گیری هستند بدین معناست که این صنعت باید از نوآوری‌ها و توسعه راهکارهای تجاری حمایت کند. انعطاف‌پذیری در زیرساخت‌های تکنولوژیکی سیستم بانکداری از ضروریات است.
یکی دیگر از دلایل گرایش روز افزون به محصولات مالی اسلامی و رونق یافتن بانکداری اسلامی، افزایش چشمگیر قیمت نفت طی چند سال اخیر و سرازیر شدن دلارهای نفتی به منطقه خلیج‌فارس و خاورمیانه بوده است. تا چند سال قبل هرگاه قیمت نفت کمی افزایش می‌یافت سرمایه گذاران و شیوخ عرب اقدام به سپرده گذاری در بانکهای غربی می‌نمودند، حال‌آنکه گرایش آنها به سرمایه‌گذاری در بانکهای کشورهای اسلامی، به‌ویژه بانکهای اسلامی، بیشتر و بیشتر شده است به‌نحوی‌که طی سه سال گذشته که جهان شاهد افزایش قابل‌ملاحظه قیمت‌های نفتی بوده است، بیش از ۶۰ درصد دلارهای مازاد نفتی در بانکهای اسلامی منطقه خلیج‌فارس سرمایه‌گذاری شده است. دلیل این مسئله نیز کاملاً روشن است. سرمایه‌گذاری در بانکهای اسلامی، هم مطمئن و پرسود است و هم با عقاید مذهبی و اعتقادی سرمایه گذاران مسلمان سازگار می‌باشد.
در ابعاد کلان اقتصادی نیز بانکها و مؤسسات مالی اسلامی، عملکرد موفقی را طی سالیان اخیر از خود ارائه داده‌اند. آنها دیگر به‌طور کامل به فاینانس خصوصی و شرکتی وابسته نیستند و شانس خود را در تأمین مالی پروژه‌های عظیم و زیربنایی کشورهای حوزه خلیج‌فارس و خاورمیانه می‌آزمایند که در اکثر موارد نیز در این حوزه کامیاب بوده‌اند. علاوه بر این، سرمایه گذاران بین‌المللی که تمایل زیادی به متنوع سازی سرمایه‌گذاری‌های خود ازنظر جغرافیایی و کیفی دارند، در اغلب موارد منطقه خلیج‌فارس و بانکهای اسلامی آن را به‌عنوان یکی از گزینه‌های اصلی سرمایه‌گذاری خود برمی‌گزینند و برای نیل به اهداف و مقاصد خود به رعایت اصول و قوانین شریعت اسلام نیز تن در می‌دهند. آرول کانداسامی رئیس بخش بانکداری اسلامی در شرکت سرمایه‌گذاری برکلی می‌گوید: امروز، شما به‌عنوان یک سرمایه‌گذار جهانی، حتماً باید سرمایه‌ای در این منطقه [خلیج‌فارس و خاورمیانه] داشته باشید.
اگرچه برخی از سرمایه گذاران بین‌المللی، از بیم اینکه بازارهای ثانویه مناسبی برای محصولات مالی اسلامی به‌ویژه صکوک وجود ندارد، ترجیح می‌دهند تا از ورود به این حیطه‌ها خودداری کنند، اما باید دانست که به‌سختی می‌توان در برابر وسوسه‌های شیرین و پرسود برآمده از پروژه‌های انتشار صکوک مقاومت نمود. بر اساس جدیدترین آمار منتشرشده میزان گردش و مبادلات صکوک در جهان، در هرروز بیش از ۱۰ میلیون دلار است.
یکی از پارامترهای نهایی که باید به ذکر آن پرداخت، قابلیت اعتماد و اطمینان است. اگر بانکداری اسلامی به‌عنوان بخشی که از مجموعه خاصی از اصول اخلاقی پیروی می‌کند، شناخته‌شده است و در این رابطه از بهترین طرز فکر و شیوه برخوردار است، پس در هر نقطه از جهان که معرفی و عرضه شود، مورد اعتماد نیز قرار می‌گیرد.
بانکداری اسلامی یک بخش جذاب و پرکشش، اما نوپا، سودآور و پرمنفعت ولی پیچیده است، بنابراین مهارت و تخصص در حوزه بانکداری و مالی از یک‌سو و تسلط بر مسائل شرعی و دینی از سوی دیگر از ضروریات است.
بانکداری اسلامی که زمانی تنها حس کنجکاوی غربی‌ها را تحریک می‌کرد، اکنون به پدیده‌ای در حال رشد تبدیل‌شده و سهم بزرگی از بازار اقتصاد کشورهای حوزه خلیج‌فارس را در اختیار گرفته است.
همکاری «مؤسسه اوراق بهادار و سرمایه‌گذاری بریتانیا» با «مؤسسه امور مالی لبنان» به‌منظور ایجاد مهارت‌های تخصصی درزمینهٔ بانکداری ازجمله نمونه‌های فعالیت بانکهای اسلامی در غرب محسوب می‌شود.
بر اساس آمار اعتبار خدمات مالی بریتانیا حساب‌هایی که خواستار تسهیلات بانکی مبنی بر قوانین شرع اسلام هستند از ۲۰۰ میلیارد دلار به ۵۰۰ میلیارد دلار افزایش یافته و هر سال نیز ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش می‌یابد. ازآنجاکه قوانین شرع، رباخواری را ممنوع کرده است، بیشتر مسلمانان انگلستان در زمینه خرید خانه با مشکل مواجه هستند.
«بانک اسلامی بریتانیا» که سپتامبر ۲۰۰۴ آغاز به کار کرد، فراتر از شعب خود در لندن، بیرمنگام و لستر، خدمات پستی و تلفنی به مسلمانان ارائه می‌دهد و همچنین اخیراً شعبی را در سراسر این کشور تأسیس کرده است. بانک دویچه، بزرگترین بانک آلمان نیز در راستای افزایش مشتریان و جمعیت مسلمانان خدمات خود را بر اساس قوانین اسلامی و قانون شرع ارائه می‌کند.
بسیاری از بانکهای مشهور غربی نیز شعبه‌هایی را در کشورهای اسلامی تأسیس و خدمات خود را با موازین شریعت اسلامی همسان می‌کنند تا علاوه بر ارائه خدمات، مشتریان بیشتری به دست آورند. در میان این نمونه‌ها می‌توان به فعالیت بانک HSBC به‌عنوان یکی ازبزرگترین گروه‌های بانکداری در جهان و سومین بانک بزرگ جهان در مالزی اشاره کرد. بانک Lloyds TBS نیز بانک بزرگ بریتانیایی است که طی اقدامی منحصربه‌فرد حساب بانکی تازه‌ای را برای تاجران مسلمان افتتاح کرد تا امکان دسترسی آنها به سایر بانکها نیز گسترده‌تر شود.
در حال حاضر اقتصاد اسلامی در بخش صنعت اقتصاد جهانی، به‌سرعت رشد می‌کند.
پائیز سال گذشته بانک هانگ سنگ، دومین بانک بزرگ هنگ‌کنگ که بخشی از بانکداری بزرگ HSBC محسوب می‌شود بخش سرمایه‌گذاری‌های اسلامی خود را فعال کرد. هنگ‌کنگ آخرین منطقه‌ای است که اخیراً وارد فهرست بلند مؤسسات بین‌المللی شده که به اقتصاد اسلامی توجه دارند، پیش از آن سیتیگروپ، HSBC، دویچه بانک فعالیتهای بانکداری اسلامی خود را توسعه داده‌اند.
در آسیا اقتصاد اسلامی به‌سرعت در حال رشد است و مالزی تلاش می‌کند به‌عنوان یک قطب منطقه‌ای در این عرصه شناخته شود. اندونزی، تایلند و سنگاپور نیز از دیگر کشورهایی هستند که بخش اقتصاد اسلامی خود را توسعه داده‌اند. سال گذشته تونس و مراکش نیز نخستین بانکهای اسلامی خود را تأسیس کردند. وام‌ها و اوراق بهادار اسلامی در ایالات‌متحده و بریتانیا نیز روند رو به رشدی را طی می‌کنند.
بانکداری اسلامی به‌جای سود که در قوانین شرع حرام است سود یا ضرر خود را با مشتریان سهیم می‌شود. بر اساس این نظام، بانک با مشتریان خود ارتباط نزدیکی داشته و پروژه‌های مشترکی را با هدف فروش به شخص ثالث ایجاد می‌کنند.
میزان دارایی‌های بانکهای کشورهای اسلامی طی سالهای ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۳ به‌طور متوسط ۷/۱۳ درصد افزایش داشته است، اما این میزان طی چند سال گذشته تقریباً دو برابر شده است. سود در نظام بانکداری اسلامی ۵۰ درصد در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته و بازگشت ارزش خالص آن نیز بیش از ۱۵ درصد افزایش داشته است.
گسترش و رونق بانکداری اسلامی در میان کشورهای اسلامی از یک سو و تقاضای کشورهای غربی مبنی بر تطابق قوانین بانکداری خود با قوانین اسلام نیز از سوی دیگر رشد چشمگیر این نوع نظام سود ده اسلامی را رقم‌زده است. صنعت بانکداری اسلامی که تقریباً سه دهه پیش آغاز به فعالیت کرده، رشد قابل‌توجهی داشته و توجه بسیاری از سرمایه گذاران و بانکداران سراسر دنیا را به خود جلب کرده است. انگیزه سودآوری و نیروهای موجود در بازار، بانکداری اسلامی را نیز همانند سایر فعالیتهای تجاری تقویت می‌کند و به‌پیش می‌راند، بانکداری اسلامی درآمدزا و سودآور است اما درعین‌حال از چالش‌های متعددی نیز برخوردار است. بانکهایی که تمایل به فعالیت در چنین محیطی هستند، نیازمند شناخت و اطلاع کامل از این بخش و داشتن تجربه مسلم در این حیطه می‌باشند.
