ربای در تمدید مهلت بدهی (ربای جاهلی)
مؤسسه آموزش و تحقیقات فقه اقتصادی طیبات
تعریف
مقدار زیادی است که برای تمدید مهلت بدهی و دین اخذ می‌گردد.
توضیح: اگر فردی از کسی به هر دلیلی طلبی دارد( مثلا به خاطر قرض یا فروش قسطی مال یا مثلا دکتری به خاطر درمان از بیمار خود مبلغی طلب دارد) و بدهکار در سررسید، امکان پرداخت بدهی را ندارد مهلت دادن به بدهکار، ثواب دارد و مورد تاکید اسلام است.
اما این تمدید مهلت بدهی به شرطی صحیح است که بابت این تمدید، زیاده‌ای اخذ نشود. و الا حرام بوده و ربای جاهل نامیده می‌شود.
مثال: شخصی از بانک تسهیلات فروش اقساطی ۲۴ ماهه با اقساط ماهانه ۵میلیون ریال برای خرید ماشین اخذ نموده است اما بعد از مدتی به بانک مراجعه می کند و تقاضا می کند تا مبلغ اقساط کم شود. در نتیجه مدت پرداخت از ۲۴ ماه به ۳۰ ماه‌افزایش می یابد و طبیعتا بانک به خاطر این افزایش مدت ، مبلغی بیشتر از قبل دریافت خواهد کرد. این اضافه دریافت شرعا حرام بوده و ربای جاهلی پدید می‌آید. به همین خاطر بر اساس دستور العمل اجرایی قانون بانکداری بدون ربا، تسهیلات فروش اقساطی قابل تمدید نمی‌باشد.
علت نامگذاری به ربای جاهلی
در عصر جاهلیت و صدر اسلام ، یکی از شیوه‌ها – و شاید رایج‌ترین نوع ربا- این گونه بود که رباخواران افراد نیازمند را به نحوی بدهکار می کردند ـ مثلا با قرض دادن یا فروش نسیه کالای مورد نیازش ـ و چون می‌دانستند که بدهکاران نیازمند، در اغلب موارد، نمی‌توانند بدهی خود را به موقع بپردازند و تقاضای تمدید مهلت بدهی خواهند داشت برای تمدیدهای متعدد زیاده مرکب در نظر می‌گرفتند طوری که در مدتی کوتاه، کل بدهی فرد مساوی ارزش وثیقه می‌شد. به عبارتی، بدهکار حق داشت با پرداخت درصدی، هر میزان که بخواهد تأخیر نماید تاجایی که وثیقه‌هایش تکافوی اصل و فرع را بنماید.
تفاوت ربای جاهلی با جریمه تاخیر
وقتی فردی اقساط خود را با تأخیر می‌پردازد و از او جریمه دریافت می شود. اگر معنای جریمه‌این باشد که مشتری می تواند با پرداخت جریمه، اقساط را با تاخیر واریز نماید این دقیقا ربای جاهلی است. اما اگر منظور بانک، کنترل مشتری باشد، به‌این معنا که به مشتری بگوید: من در وام یا تسهیلاتی که به شما داده‌ام به حد کافی سود مطلوبم را در نظر گرفته‌ام و بیش از آن نمی‌خواهم. فقط باید به‌طور مرتب اقساط را بپردازید تا من بتوانم مدیریت مالی داشته باشم و اگر به موقع نپردازید من برای تنبیه شما و عبرت سایر مشتریان مجبورم این مقدار جریمه بگیرم و مشتری در ضمن عقد این شرط را قبول و امضا نماید، در این صورت اخذ جریمه‌ایرادی ندارد.
معنای وجه‌التزام
اصطلاحاً اینگونه جریمه را “وجه‌التزام” میگویند. یعنی مبلغی برای ملتزم ساختن مشتریان برای پرداخت به موقع بدهی،نه وسیله‌ای برای سود بردن.
نظر شورای نگهبان قانون اساسی
واقعیت این است که در مورد جریمه تأخیر بین مراجع معظم تقلید اختلاف نظر وجود دارد اما بانک‌ها بر اساس نظر شورای نگهبان قانون اساسی اقدام به دریافت جریمه تأخیر می‌نمایند. از نظر شورای نگهبان، اخذ جریمه تأخیر با سه شرط ایراد ندارد:
۱- به صورت وجه‌التزام باشد نه راهی برای سود کردن بیشتر. به عبارتی، اخذ جریمه موجب حق برای تأخیر نگردد.
۲- اخذ وجه‌التزام در قرارداد و به عنوان شرط ضمن عقد قید شده باشد.
۳- مشتری در ابتدای قرارداد نسبت به‌این وجه‌التزام آگاه بوده و رضایت داشته باشد.
