چند نکته فقهی درباره قمار/آیت الله محمد تقی شهیدی

ادله حرمت

الف تمسک به اطلاق ادله حرمت قمار که شامل لعب به آلات قمار بدون برد و باخت هم می‌شود. برای تقریب این ادعا دو مطلب باید ثابت شود:

ـ وجود کبرای کلی که دال بر حرمت قمار باشد؛ یعنی روایاتی که از لعب به آلات قمار‌ نهی کرده‌اند، مطلق باشند، ولو صدق قمار نکند.

ـ قمار به معنای مطلق لعب به آلات قمار باشد، نه لعب مع الرهان.

اما نسبت به حرمت قمار‌ روایات زیادی داریم که به چند روایت اشاره می‌کنیم:

روایت اول: صحیحه معمر بن خلاّد

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ(ع) قَالَ: النَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ وَ الْأَرْبَعَهَ عَشَرَ بِمَنْزِلَهٍ وَاحِدَهٍ وَ کُلُّ مَا قُومِرَ عَلَیْهِ فَهُوَ مَیْسِرٌ. (وسائل، ج ۱۷، ص ۳۲۳).

روایت فرموده «کل ما قومر علیه۱ فهو میسر» و قرآن هم می‌فرماید: «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوه (مائده/۹۰)» پس باید از میسر اجتناب کرد و این اجتناب از آلات قمار اطلاق دارد، چه مع الرهان باشد و چه بدون آن.

روایت دوم

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَهَ عَنْ زِیَادِ بْنِ عِیسَى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ فَقَالَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تُقَامِرُ الرَّجُلَ بِأَهْلِهِ وَ مَالِهِ – فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ. (وسائل، ج ۱۷، ص ۱۷۴).

این روایت دلالت بر حرمت قمار بدون برد و باخت ندارد، چون قید «باهله و ماله» دارد اما نسبت به معنای لغوی قمار‌ که آیا شامل لعب به آلات قمار بدون رهان می‌شود یا خیر؟ شیخ انصاری فرموده: صدق قمار بر بازی بدون برد و باخت مالی، واضح نیست و شاید قمار به معنی برد و باخت مالی با آلات قمار باشد. البته استعمال قمار درباره بازی با آلات قمار بدون رهان، دلیل بر حقیقی بودن چنین معنایی برای قمار نیست، چون استعمال اعم از حقیقت و مجاز است.

مرحوم شیخ در این مطلب، مناقشه کبروی هم کرده و فرموده: حتی بر فرض پذیرش صدق قمار بر بازی با آلات قمار بدون رهان می‌گوییم: اطلاقات تحریم قمار منصرف به غالب است و غالباً در لعب به آلات قمار، برد و باخت مالی مطرح بوده است. فقط در صحیحه محمد بن مسلم حضرت فرمودند: «لَا تَصْلُحُ الْمُقَامَرَهُ وَ لَا النُّهْبَهُ»(وسائل، ج ۱۷، ص ۱۶۸) که بعضی خواسته‌اند از این روایت اطلاق استفاده کنند، ولی به نظر ما «لا تصلح» ظهور در حرمت ندارد.

آنچه در این بحث مورد قبول واقع شد، صحیحه معمر بن خلاّد است که حضرت، میسر را به نرد و شطرنج تفسیر فرموده‌اند. پس مراد از میسر، آلات قمار است و قرآن هم که مطلقاً حکم به اجتناب از میسر فرموده است. البته مرحوم شیخ در این اطلاق مناقشه کردند و ادعای انصراف فرمودند، ولی به نظر می‌رسد که مناقشه کبروی مرحوم شیخ و ادعای انصراف، صحیح نیست، چون لعب به آلات قمار بدون رهان، نادر کالمعدوم نیست تا ادعای انصراف صحیح باشد و لذا امراء و سلاطین بدون برد و باخت مالی بازی می‌کردند و اصلاً جنبه مالی برای آن‌ها مطرح نبوده است. پس اطلاق به حال خود باقی است. البته مرحوم شیخ برای حرمت این قسم از قمار (بدون رهان) به چند روایت استدلال کرده که بعضی اشکال سندی و بعضی اشکال دلالی دارند و لذا از ذکر آن‌ها به جهت اختصار خودداری می‌کنیم. مرحوم شیخ طوسی نیز برای حرمت لعب به آلات قمار‌ بدون رهان به روایت تحف العقول و روایاتی دیگر استدلال کرده که این روایات علاوه بر اشکال سندی، اشکال دلالی نیز دارند.

برخی از معاصران مثل حضرت آیت‌الله وحید خراسانی و مرحوم سید احمد خوانساری، در لعب به آلات قمار بدون رهان احتیاط کرده‌اند. آقای سیستانی هم در غیر نرد و شطرنج، احتیاط واجب می‌کند اما درباره نرد و شطرنج ولو بدون رهان و به دلیل وجود نص خاص، حکم به حرمت می‌کنند.

به نظر می‌رسد این احتیاط‌ها وجهی ندارد و اطلاق ادله، دال بر حرمت لعب به آلات قمار بدون رهان است. فقط در رابطه با نرد و شطرنج اختلاف است که آیا بعد از خروج از آلیت قمار‌، باز هم حرمت نرد و شطرنج باقی است یا از بین می‌رود؟

راجع به نرد و شطرنج می‌گوییم، تا وقتی خروج این دو را از آلیت قمار احراز نکنیم، شکی در حرمت آن نیست و حتی اگر شک در خروج داشته باشیم، با استصحاب می‌توان حکم به آلیت برای قمار کرد. مرحوم خویی فرموده: «حرمت قمار‌، دایر مدار صدق آلیت قمار‌ نیست، چون نسبت به نرد و شطرنج، روایاتی داریم که به‌شدت و غلظت تمام از نرد و شطرنج نهی فرموده است»، ولی مراجعی مانند مرحوم امام و آقای سیستانی و مرحوم تبریزی فرموده‌اند: از نهی از لعب به شطرنج، عرفاً، اطلاق استفاده نمی‌شود. چون شطرنج در آن زمان آلت قمار بوده است، لذا وقتی از آن نهی می‌شود، به‌عنوان‌ مثالی برای آلت قمار از آن نهی می‌شود و لذا نهی از لعب به شطرنج ولو غلیظ و شدید باشد، اطلاق ندارد.