حکم شرعی بازار فارکس چیست؟

تعریف فارکس

فارکس، اصطلاحی لاتین و برگرفته از دو کلمه Foreign Exchange است که به معنی تبادل ارزهای خارجی می­باشد. این بازار سال ۱۹۷۱ با شناور‌شدن نرخ ارز ایجاد شد. تا سال ۱۹۹۸ این بازار به بانک‌ها و مؤسسات بزرگ اختصاص داشت که به خریدوفروش ارزهای مختلف بین خودشان به‌منظور کسب سودهای عظیم اقدام می‌نمودند؛ اما در حال حاضر در بازار فارکس تمام اشخاص حقیقی و حقوقی، ارزهای مختلفی همچون دلار، یورو، پوند، ین و مانند آن را معامله می­کنند. این بازار برخلاف اکثر بازارهای مالی دیگر، مکان فیزیکی خاصی نداشته و بانک‌ها، مؤسسات و معامله‌گران از طریق شبکه الکترونیکی، یک ارز را در مقابل ارز دیگر معامله می‌کنند. ماهیت معاملات فارکس، خارج از بورس است. مراکز اصلی تجارت ارز به‌ ترتیب در لندن، نیویورک و توکیو قرار دارد و معامله‌گران و بانک‌ها از سراسر جهان در این معاملات شرکت می­کنند.

در بازار فارکس، برای هر جفت ارز در هرلحظه دو قیمت متفاوت وجود دارد:

قیمتی که در آن خرید انجام می­شود.

قیمتی که در آن فروش انجام می­شود.

معامله در بازار فارکس عبارت است از خرید یک ارز و هم‌زمان، فروش ارزی دیگر. معاملات در بازار فارکس به‌صورت جفت‌ارز صورت می‌پذیرد؛ یعنی همواره ارزش یا قیمت هر ارز در بازار فارکس با ارز دیگری تعیین می­‌شود. به‌عنوان مثال، ارزش یورو باید بر اساس قیمت ارز دیگری مثل دلار و پوند بیان شود (هر یک یورو چه میزان برابری نسبت به دلار ارزش دارد یا برای هر یک یورو چه مقدار پوند باید پرداخت شود؟)

جفت‌ارزها با نماد اختصاری دو ارز مشخص می‌شوند و معمولاً نرخ برابری ارزها تا چهار یا پنج رقم اعشار محاسبه می‌شوند. به رقم چهارم بعد از اعشار پیپ می‌گویند. مثلاً اگر قیمت یورو به دلار از ۱٫۱۶۰۲ به ۱٫۱۶۰۹ برسد، می‌گوییم ارزش یورو نسبت به دلار ۷ پیپ افزایش یافته است.

تفاوت بازار بورس با فارکس

فارکس با بازار بورس تفاوت‌هایی دارد که در ذیل به مواردی از آن اشاره می‌شود:

تفاوت اصلی بین دو بازار مالی از نحوه معامله آن‌ها ناشی می‌شود؛ در بازار فارکس می‌توان یک جفت‌ارز را بدون داشتنِ آن فروخت. به‌عنوان مثال می‌توان در بازار فارکس از نوسان جفت‌ارزِ «دلار به یورو» سود کسب کرد؛ اما در بورس تنها راه فروش سهام، تملک آن است.

بازار فارکس پیچیدگی بیش‌تری برای تجارت و معامله دارد.

هزینه‌های خریدوفروش فارکس و سهام بورس متفاوت است.

ساختار فارکس

فارکس از سه سطح تشکیل شده است:

بازار بین‌بانکی: این بازار، محلی برای تبدیل ارزها نیست. درواقع بازار مذکور مجموعه­ای از توافقات بین بانک­های مرکزی بزرگ دنیاست. این خدمات، بانک‌ها را قادر می­سازد تا از موجودی ارزی قابل‌فروش یکدیگر و نرخ هرکدام مطلع گردند.

بازار نقدی: یک تاجر یا یک گردشگر می­تواند برای تبدیل پول خود به ارزی دیگر، با شعبه بانک موردنظر خود تماس بگیرد؛ بانک در پاسخ به درخواست مشتری، از موجودی ارزی خود به شعبه­ای که مراجعه­کننده درخواست خود را ارائه داده، ارز موردنظر را انتقال می­دهد.

بازار خریدوفروش مارجینی: در این بازار، خریدوفروش نوسانات نرخ ارز صورت می­پذیرد. در این سطح، معامله­گران خُرد اعم از شخص حقیقی و حقوقی به‌صورت غیرمستقیم و از طریق کارگزار با بازار سنتی بین‌بانکی مرتبط شده و اقدام به خریدوفروش می­نمایند. سازوکار معاملات در فارکس مارجینی شبیه قمار است؛ زیرا اکثر شرکت‌کنندگان این بازار نمی­دانند که چگونه می‌توان به‌صورت مؤثر در این بازار معامله کرد؛ درنتیجه اکثریت آنان متضرر می‌شوند.

چگونگی معامله در فارکس

با توجه به پیشرفت علوم ارتباطی و شبکه جهانی اینترنت، اشخاص می­توانند به‌طور کامل در شرایط یکسان با سفته‌بازان، شرکت­های سرمایه‌گذاری و مانند آن به‌واسطه کارگزاران معامله کنند. کارگزاران از طریق شبکه الکترونیکی به بانک متصل می­شوند و در هرلحظه نرخ ارزها را از بانک­های مختلف جمع‌آوری کرده و با اتصال به نرم‌افزار معاملاتی اختصاصی خود، در اختیار مشتریان خود قرار می­دهند، مشتریان نیز سفارش خود را از طریق همان نرم‌افزار به کارگزار مربوطه منتقل می­نمایند. درواقع عامل واسطه بین معامله‌گر و بازار، کارگزار می­باشد و مهم‌ترین نقش کارگزار، انتقال سفارش‌های معاملاتی فرد معامله‌گر به بازار جهانی است.

بنابراین برای انجام معاملات در بازار ارز، انتخاب یک کارگزار الزامی می‌باشد. برای انجام معاملات ارزی، مشتری بایستی با کارگزار موردنظرش قرارداد بسته و مبلغ خود را به‌عنوان سپرده به شماره حسابی که کارگزار مشخص می‌کند، واریز نماید. این سپرده درواقع پشتوانه انجام معاملات بوده و به نام خود مشتری گشایش می­شود، سپس کارگزار نام کاربری و شماره رمز ورود به حساب معاملاتی گشایش‌شده را به مشتری می­دهد تا به‌وسیله آن، مشتری بتواند از طریق نرم‌افزار معاملاتی که در اختیارش قرار گرفته است به حساب معاملاتی خود دسترسی پیدا کرده، به‌راحتی به انجام معاملات ارزی مبادرت نماید و هرگونه تغییری (حسابرسی سود و ضرر، وضعیت سرمایه و مانند آن) که در اثر انجام معاملات ارزی حاصل شود را به‌صورت هم‌زمان در بخش حسابداری نرم‌افزار معاملاتی ملاحظه کند.

انواع معاملات فارکس

معاملات بازار فارکس را به‌صورت زیر می­توان دسته‌بندی کرد:

معامله نقد: این معامله، دستور خرید یا فروش جفت‌ارز خاص در زمان حال به کارگزار می­باشد.

معامله نقد با سفارش معوق نسبت به قیمت: سفارش معوق،دستور خرید یا فروشی است که برای قیمت خاص تنظیم می­شود. اساساً این سفارش شامل دو متغیر قیمت و مدت‌زمان اعتبار است. در سفارش معوق، سفارش‌دهنده؛ هم قیمت دقیق خرید یا فروش یک جفت‌ارز را تعیین می­کند و هم مدت‌زمانی را که می­خواهد سفارشش فعال بماند. اگر در مدت‌زمان اعتبار سفارش، قیمت به مقدار تعیین‌شده نرسد، زمان فعال‌بودن این سفارش منقضی و حذف خواهد شد. اگر در مدت سفارش، قیمت به حد سفارش رسید معامله برای او توسط کارگزار از حسابش صورت می­پذیرد.

معامله نقد با سفارش معوق نسبت به حد سود یا حد ضرر: در این معامله، سفارش‌دهنده علاوه بر نقطه ورود و مدت‌زمان اعتبار برای سفارش، حد سود یا حد ضرر را به‌عنوان نقطه خروج معامله مشخص می‌کند. اگر او پیش‌بینی سود می­کند، پس از فعال‌شدن سفارش، در صورت رسیدن قیمت به حد سود مشخص، وضعیت معاملاتی­اش با سود تعیین‌شده بسته خواهد شد. هم‌چنین می­تواند با گذاشتن حد ضرر برای سفارش خود، از گسترش بیش‌‌تر ضرر جلوگیری کند و پلتفرم معاملاتی او با رسیدن قیمت به حد ضرر مشخص‌شده، روند معاملاتش را می­بندد.

هم‌چنین می­تواند در داخل نرم‌افزار تعریف کند که به محض رسیدن قیمت به حد پایین و برگشت به سمت بالا، مقدار مشخصی از ارز موردنظر را برایش خریداری کند. به این حالت، «خرید زیر قیمت کنونی بازار» می­گویند. اگر معامله انجام و قیمت پس از روندی صعودی و رسیدن به دامنه قیمتی مشخص، شروع به پیمودن روند نزولی کند به این حالت، «فروش در قیمتی بالاتر از قیمت لحظه‌ای بازار» می­گویند. در دو حالت اخیر، سود یا ضرر بدون تعیین میزان، شرط انجام معامله توسط کارگزار قرار داده شده است.

معامله نقد با سفارش معوق نسبت به زمان: فرد می­تواند معامله نقد خود در بازار فارکس را بدون زمان انقضا سفارش دهد. در این صورت سفارش او همیشه فعال باقی می­ماند، مگر این‌که خود انصراف دهد؛ بنابراین، مسئولیت سفارش با خود فرد خواهد بود. هم‌چنین او می­تواند به‌گونه‌ای سفارش دهد که سفارش تا آخرین ساعت یک روز کاری فعال باقی بماند و به محض این‌که ساعت پلتفرم معاملاتی او به ۱۲:۳۰ شب برسد، لغو می­شود.[

معامله آتی: در این قرارداد، معامله‌­گر دستور خرید برای زمان، میزان و قیمت معیّنی از ارز در آینده را به کارگزار می­دهد. این قرارداد در بازار ثانویه فارکس صورت می­پذیرد.

معامله تهاتر (سوآپ): در این نوع قرارداد، معامله‌گر جریان سود و عواید آینده یک جفت‌ارز مشخص را در مقابل جفت‌ارز دیگری تا زمان مشخصی مبادله می­کند.

معاملات مارجینی: حساب مارجین به سرمایه‌گذار امکان می­دهد بخشی از سرمایه لازم برای خرید دارایی مدنظر را از کارگزار خود قرض بگیرد، بنابراین در معامله مارجینی معامله‌گر از اعتبار کوتاه‌مدتی که مؤسسه در اختیار او گذاشته استفاده می­کند. این اعتبار کوتاه‌مدت که برای خرید مقداری ارز استفاده می­شود ارزش حساب معامله­گر را افزایش می­دهد. او به جای پرداخت کل مبلغ در یک معامله، فقط درصدی از هزینه را می‌پردازد که مارجین مقدماتی نامیده می‌شود.

در محاسبات کارگزار معمولاً بهره مارجین اعطایی محاسبه می­شود. ظرفیت مارجین ارائه‌شده توسط کارگزار نشان‌دهنده تمایل برای ایجاد شرایط آزاد سطح ریسکی است که مشتری آن را انتخاب می­کند.

اگر دارایی (ارزش حساب) معامله­گر به دلیل ضررهای معامله به مارجین قابل‌استفاده کاهش یابد، معامله­گر یا باید پول بیش‌تری به حساب واریز کند یا کارگزار، حساب کاربری او را خواهد بست تا ریسک معامله‌گر را محدود کند. مشکل زمانی بروز می­کند که از یک‌سو نسبت مارجین بالا باشد و از سوی دیگر جهت حرکت بازار، خلاف انتظار سرمایه‌گذار باشد.

خریدوفروش اختیارات: اختیار معامله، قراردادی بین خریدار و فروشنده است که براساس آن، خریدارِ قرارداد حق دارد (نه الزام و تعهد) که مقدار معیّنی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت معیّن و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. چنانچه از این تعریف پیداست، خریدار در اِعمال حق خود مختار است و هیچ تعهد و الزامی ندارد، فقط برای خرید این حق، مبلغ مشخصی را به فروشنده پرداخت می‌کند. فروشنده نیز در ازای دریافت این مبلغ متعهد می‌شود که هر زمان خریدار درخواست کند، آن دارایی مشخص را به وی بفروشد یا از وی بخرد. از آنجایی‌که فروشنده در این قرارداد متعهد است؛ بنابراین برای جلوگیری از امتناع وی از انجام قرارداد، وجه تضمینی را نزد کارگزار بورس یا اتاق پایاپای قرار می‌دهد.

این قرارداد در بازار ثانویه فارکس به دو صورت قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش انجام می­شود.

الف. قرارداد اختیار خرید

اختیار خرید، به خریدارِ حق، این حق و اختیار را می­دهد که دارایی پایه را به قیمت معیّن و در تاریخ معیّن یا قبل از آن خریداری کند. به‌موجب این قرارداد، عرضه‌کننده کالا یا ارز، حقِ خرید مقدار معیّنی از آن را در زمان معیّن و با قیمت مشخص و تعیین‌شده در حال حاضر به طرف دوم قرارداد اعطا می­کند، بدون این‌که طرف دوم (خریدارِ حق) ملزم به خرید آن کالا یا ارز باشد. به‌عبارت‌دیگر؛ خریدارِ حق صرفاً اختیار و حق دارد معامله را انجام دهد و تعهدی بر انجام قطعی معامله ندارد و فروشنده به ازای فروش این حق، مبلغی را با عنوان حق شرط از خریدارِ حق دریافت می­کند. در سررسید، حق اختیار معامله چنان‌چه به‌صرفه باشد، دارنده اختیار معامله (خریدارِ حق)، این حق را اِعمال می­کند و در غیر این صورت منقضی می­شود.

ب. قرارداد اختیار فروش

اختیار فروش، به خریدارِ حقِ فروش، حق و اختیار می­دهد دارایی پایه (مثلاً ارز) را با قیمت و تاریخ معیّن یا قبل از آن به فروشنده اختیار بفروشد و او ملزم به خرید است. به‌موجب این قرارداد، فروشنده حقِ فروش، حق و اختیار فروشِ مقدار معیّنی از کالای موردنظر را در زمان معیّن و با قیمت مشخص به طرف دیگر اعطا می­کند، بدون آن‌که فروشنده (خریدارِ حق فروش) ملزم به فروش آن در تاریخ قیدشده باشد.

در میان قراردادهای اختیار، قراردادهای اختیار ارز، بالاترین نقدینگی را دارند.

آسیب‌های اقتصادی بازار فارکس

با نگاهی واقع‌بینانه به معاملات فارکس درمی‌یابیم که ریسک‌ها و خطرهایی مانند جعل، نرم‌افزار ساختگی و سایت جعلی، استفاده از جهل معامله­گران و تبلیغات فریبنده، فعالان این بازار را تهدید می­کند.

زیان اکثریت معامله­گران در بازار فارکس به لحاظ نظری و تجربی اجتناب‌ناپذیر است. بازار فارکس با صرف‌نظر از اسپرد دریافتی کارگزار و شاخص تورم، یک بازی تکراری حاصل‌جمع صفر است و زیان اکثریت معامله‌گران، ویژگی ذاتی این بازار است.

در بُعد کلان نیز گسترش معاملات بازار فارکس، آسیب­هایی دارد که اقتصاد کشور را تهدید می­کند؛ مانند: کاهش رشد اقتصادی، افزایش نرخ بهره، کاهش ارزش پول ملّی، توزیع نامناسب درآمد و گسترش اقتصاد پنهان.

چالش‌های شرعی بازار فارکس

باید توجه داشت که در بازار فارکس برخلاف ظاهر آن، هیچ تبادل واقعی صورت نمی­پذیرد و تنها از پیش‌بینی بر روی نرخ جفت‌ارزها می­گردد؛ از این‌رو ماهیت آن قماری است. با این‌وجود، برخی چالش­های دیگر فقهی آن عبارت است از:

به دلیل ریسک بالا، غیرعقلایی و غرری است.

به دلیل عدم تحویل ارز و تنها کسب سود از پیش‌بینی، شبهه قمار است.

به دلیل سود غیر عقلایی، درآمد ناشی از آن، اکل مال به باطل است.

به دلیل استفاده از قرض و اضافه برداشت نسبت به یک ارز، شبهه ربوی دارد.

برخی از معاملات این بازار مثل آتی و تهاتر مورد تأیید شرعی نیست. از این‌رو هم از جهت شرعی جایز نمی‌باشد.

فارکس در ایران

در اواخر سال ۱۳۷۹ و اوایل سال ۱۳۸۰ با شکل‌گیری نخستین شرکت فعال در فارکس، این بازار در ایران معرفی شد و آغاز به فعالیت کرد. در ابتدا حجم این نوع شرکت‌ها محدود به شهر تهران بود؛ اما کم‌کم فعالیت­های مرتبط با فارکس در سراسر ایران گسترده شد. پس از توقف فعالیت شرکت مذکور، چندین شرکت تأسیس شد و شروع به فعالیت کرد. بانک مرکزی در سال ۱۳۸۳ چند اطلاعیه منتشر کرده و به مردم در خصوص این نوع فعالیت‌ها هشدار داد.[۱۷]

بنا به اطلاعیه ۱۶/۱/۱۳۹۰ سازمان بورس، فعالیت فارکس در ایران غیرقانونی بوده و فعالیت تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی فعال در بازار فارکس را غیرقانونی اعلام کرده است. درواقع هیچ بروکر یا کارگزاری فارکس، از سازمان بورس ایران مجوز نداشته و فعالیت آن‌ها غیرقانونی است. افرادی که به این بروکرها مراجعه کنند نیز معاون جرم شناخته می­شوند.

در این اطلاعیه آمده است:

«بدین‌وسیله به اطلاع عموم هم‌وطنان عزیز به‌ویژه صاحبان پس‌اندازها و فعالان بازار پول و سرمایه می‌رساند فعالیت تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی که با معرفی خود به‌عنوان یکی از فعالان بازار ارز خارجی (forex)، فرا بورس بین‌الملل و بورس‌های خارجی، هم‌وطنان محترم را در اقصی نقاط کشور به سرمایه‌گذاری در این‌گونه فعالیت‌ها دعوت می‌کنند و مدعی سودآوری سرشار در این بازارها هستند، غیرقانونی است و هیچ‌گونه مجوزی از بانک مرکزی و سازمان بورس و اوراق بهادار دریافت نکرده‌اند.»

هم‌چنین در بند ۱ ماده ۴۹ قانون بازار اوراق بهادار آمده است:

«هر شخص که بدون رعایت مقررات این قانون، تحت هر‌عنوان به فعالیت‌هایی از قبیل کارگزاری، کارگزار/ معامله‌گری یا بازارگردانی که مستلزم اخذ مجوز است مبادرت نماید یا فرد را تحت هر یک از عناوین مزبور معرفی کند، به حبس تعزیری از یک ماه تا شش ماه یا به جزای نقدی معادل یک تا سه برابر سود به‌دست‌آمده یا زیان متحمل‌شده یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»

با توجه به اطلاق این بند و ماده و هم‌چنین ماده ۳۳ از همین قانون که شروع به فعالیت کارگزاری، کارگزاری/ معامله‌گری و بازارگردانی به هر شکل و تحت هر‌عنوان منوط به عضویت در کانون مربوط و رعایت مقررات این قانون و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی آن است و با توجه به اهداف این قانون که حمایت از سرمایه‌گذاران می‌باشد، برای انجام معاملات در بازار فارکس نیاز به عضویت کارگزاران در کانون مربوط و اخذ مجوز می‌باشد.

شما با انتخاب نام هر کدام از مراجع عظام تقلید می‌توانید فتاوای ایشان را ملاحظه نمایید.