امام خمینی و بانکداری بدون ربا

یکی از ابعاد مھم اندیشه بنیانگذار جمھوری اسلامی، توجه به مسائل اقتصادی است. حضرت امام (ره) از ھمان ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، تاکیدات فراوانی بر لزوم قرار گرفتن کلیه امور اقتصادی بر مبنای احکام اسلامی داشتند و در این میان در نگاه ایشان، توجه به نظام بانکداری در جایگاھی مھم قرار داشت. از این رو اندیشه بانکداری بدون ربا در سالیان پس از پیروزی انقلاب اسلامی مورد توجه بسیار قرار گرفت. در جھت شناسایی بیشتر این نوع بانکداری و اندیشه ھای امام خمینی (ره) در این راستا، گفتگویی با حجت الاسلام والمسلمین سید عباس موسویان، عضو ھیات علمی پژوھشگاه فرھنگ و اندیشه اسلامی انجام گرفته است.

دیپنا: به عنوان آغاز گفتگو، لطف کنید تاریخچه ای از نظام بانکداری بدون ربا را تبیین کنید.

حدود صد و بیست سال پیش وقتی که صنعت بانکداری وارد کشورھای اسلامی شد، اندیشمندان و فقھا از طرفی مشاھده می کردند که این صنعت، خدمات متعدد و متنوعی در راستای رشد و توسعۀ اقتصادی کشورھا دارد و باعث رونق کسب و کار می شود و سبب می شود که سرمایه ھای راکد در قالب انواع سپرده ھا در بانک جمع آوری شود و در قالب انواع تسھیلات بانکی به کارآفرینان اقتصادی، صنعت، کشاورزی بازرگانی، معدن، مسکن تحویل داده شود. اما از آن طرف ھم متوجه بودند که این نظام بانکی که از مغرب زمین وارد شده است، چه در جانب سپرده ھای بانکی، چه در بخش قرض بر اساس ربا و بھره طراحی شده است. به عبارت دیگر، اندیشمندان و فقھای مسلمان مواجه بودند با پدیده ای که از یک جھت، بسیار مھم بود برای رشد و توسعۀ اقتصادی و از طرف دیگر آمیخته با ربا بود. این مساله سبب شد تا متفکرین مسلمان به این فکر بیافتند که مدل و الگویی جایگزینی از صنعت بانکداری را پیدا کنند که در عین حال که آن نقش ھای مھم اقتصادی را بازی می کند، آلوده و آمیختۀ به ربا نباشد.

برای نخستین دفعه، حدود شصت سال پیش برخی از متفکرین مسلمان مصر به این فکر افتادند که مدل ھای اولیه ای از شرکت ھای سرمایه گذاری اسلامی را طراحی کنند که بعدھا این اندیشه به تدریج جدی تر مطرح شد. اما حدود چھل سال پیش، اندیشمندان بزرگواری ھمچون شھید آیت الله صدر و از اھل سنت افرادی ھمچون نجات الله صدیق برای اولین بار، ایدۀ بانکداری بدون بھره یا بدون ربا را مطرح کردند. این ایده در اختیار اندیشمندان و فقھای بزرگوار قرار گرفت و پرورش پیدا کرد تا این که امروز شاھد این ھستیم که بانک ھای اسلامی در کشورھای مسلمان شکل گرفته است.

دیپنا: نقش حضرت امام(ره) در رابطه با بانکداری بدون ربا، پس از پیروزی انقلاب چگونه بوده است.

بعد از پیروزی انقلاب نیز مشکل اساسی در این زمینه وجود داشت. چون از طرفی بانکداری ایران قبل از انقلاب بر اساس بانکداری سنتی دنیا بود که اساسا ربوی بود. این در حالی بود که استفتائات فراوانی از حضرت امام(ره) وجود داشت که ھر نوع اعطاء قرض ھمراه با بھره ربا و حرام است. در شرایط آن زمان، برخی از مسئولین نظام به جھت ضرورت ھایی نمی توانستند تغییرات بنیادین انجام دھند و سعی کردند با یک سری از تغییرات صوری را انجام دھند و به ھمین دلیل از تحول بنیادین در نظام بانکداری خودداری کردند. اما در اثر فشارھایی که از جانب حضرت امام(ره) و سایر مراجع عظام روی مسئولین مربوط وارد آمد، شرایط تغییر نمود. در سال ۱۳۶۱ کمیته ای مسئول پیگیری و مطالعات جدی در رابطه با بانکداری بدون ربا می شود و سال ۱۳۶۲ قانون عملیات بانکی بدون ربا در مجلس به تصویب می رسد و از ابتدای سال ۱۳۶۳ این قانون پیاده می شود.

حضرت امام(ره) ھم در فرآیند شکل گیری این قانون و ھم در اجرای سراسری این قانون در سراسر کشور نقش مھمی داشتند. به گونه ای که قبل از اجرای سراسری قانون، برخی از مسئولین حتی پیشنھاد می دادند که ما بیاییم در بعضی ازاستان ھا اجرا کنیم و بعد از مدتی تدریجاً توسعه بدھیم. ولی حضرت امام(ره) نظرشان این بود که ما نمیتوانیم بگوییم که در یک کشور اسلامی، در بعضی از استان ھایش ربا حلال است و در بعضی از استان ھایش ربا حرام است. بنابراین حالا که رسیدیم به یک قانونی که می توان بر اساس آن، بانکداری ربوی را کنار گذاشت و بانکداری بدون ربا را تحقق بخشید، باید به صورت یک پارچه آن را در کل کشور پیاده نمود.

دیپنا: در خصوص مبانی فقھی و فکری بانکداری بدون ربا توضیحاتی را ارائه فرمایید.

مبنای بانکداری بدون ربا به این بر می گردد که ما بیاییم در معاملات بانکی از قرارداد قرض با بھره استفاده نکنیم و به جای آن از قراردادھای مشروع که در بخش معاملات اسلامی مورد تأیید و امضای اسلام قرار گرفته است، استفاده بکنیم. به بیان واضح تر، اگر بانکداری سنتی را در نظر گرفته شود؛ معاملات اصلی بانک ھای متعارف دنیا به سه گروه سپرده ھا، تسھیلات و خدمات بانکی تقسیم می شوند که مھمترین معاملات عبارت است از گروه اول و دوم.

سپرده ھای بانکی در بانک ھای سنتی دنیا ھمواره بر اساس قرارداد قرض تعریف می شود و در این میات فرقی بین سپرده ھای پس انداز، جاری و ثابت و مدت دار وجود ندارد. با توجه به این که در سپرده ھای جاری و سپرده ھای مدت دار، به سپرده گذار افزون بر مبلغ سپرده اش، بھره ای ھم پرداخت می شود، مشمول موضوع قرض با بھره می شود که از دیدگاه فقه اسلامی رباست. در ناحیۀ اعطای تسھیلات ھم متناسب با نیاز مشتری، به او قرض می دھند و بھره می گیرند که این قسمت ھم مشمول قرض با بھره می شود که رباست. در بخش خدمات ھم باید گفت بانک در مقابل خدماتی که ارائه می کند کارمزد می گیرد که البته فاقد مشکل شرعی است. اما بخش سپرده ھا و تسھیلات بانکی براساس قرارداد قرض با بھره است و قرارداد قرض با بھره از دیدگاه فقھی ربا محسوب می شود.

ایده و مبنای اصلی بانکداری بدون ربا از جھت فقھی این است که قرارداد قرض با بھره چه در بخش سپرده ھا و چه در بخش تسھیلات بانکی برداشته شود و به جای آن یا قرض الحسنه گذاشته شود و یا از عقود انتفاعی اسلامی مانند خرید و فروش، اجاره، سلف، جعاله، مشارکت، مضاربه استفاده شود. بنابراین می توانیم در یک جمله خلاصه کنیم: ایدۀ اصلی بانکداری بدون ربا، جایگزین کردن قراردادھای مشروع اسلامی به جای قرارداد قرض با بھره است که از دیدگاه فقه اسلامی، ربا محسوب می شود.

دیپنا: تفاوت بانکداری بدون ربا با بانکداری اسلامی چیست؟

بانکداری بدون ربا، در حقیقت اولین گام برای بانکداری اسلامی است. این بانکداری در صدد حذف ربا از صنعت بانکداری است و برای اسلامی کردن آن کافی نیست. مانند این که شما یک مریضی دارید که چند بیماری دارد یکی از بیمارھایش که الان فوری و فوتی است را موضوع بحث قرار می دھید و می گویید ما فعلاً این را معالجه می کنیم تا بقیه بیماری ھایش را به موقع درمان نماییم. در بحث بانکداری بدون ربا ھم این مساله صادق است و بنابراین برای اسلامی شدن بانکداری باید تحولات دیگری را ھم داشته باشیم.

بانکداری که از مغرب زمین وارد شده است، فقط مشکل ربا ندارد، بلکه مشکلات متعدد دیگری ھم دارد که بر اساس یک فرھنگ خاصی و یک سری اصول و معیارھا و مفاھیم خاصی طراحی شده است. بنابراین ما اگر بخواھیم بانکداری را اسلامی کنیم، حذف صرفاً ربا کفایت نمی کند و باید سایر آموزه ھای اسلامی ھم در آن لحاظ بشود. بنابراین حذف ربا به عنوان گام نخست است بعد از آن بحث عدالت مطرح می شود. آنھا کاری به مباحث عدالت ندارند و تنھا به دنبال معیارھای عمدتاً رشدگرایانه و کارکردگرایانه بدون توجه به عدالت ھستند. اما در اقتصاد اسلامی، عدالت یکی از مھمترین شاخص ھا محسوب می شود. در نتیجه باید پس از حذف ربا، این مساله مورد بررسی قرار گیرد که آیا بانکداری فعلی ایران و مدلی که برای آن طراحی شده است با عدالت چه نسبتی دارد و تا چه اندازه عادلانه است. ھمچنین باید به بحث اخلاق اقتصادی که در اقتصاد اسلامی به عنوان یک ابزار خودکنترلی و درون زا دیده می شود نیز توجه نمود و مشخص نمود که این بانکداری تا چه اندازه به این مساله توجه نموده است. مباحث دیگری مانند ممنوعیت معاملات غرری نیز باید مورد عنایت ویژه باشند. در این معاملات با ابھام روبرو ھستند و طرفین قرارداد به حق و حقوق خودشان کاملاً آشنا و مسلط نیستند که از دیدگاه اسلامی، این قراردادھا کاملا مردود است. در نتیجه باید
گفت جھت رسیدن به بانکداری اسلامی واقعی باید گام ھای مھم و اساسی برداشته شود.

دیپنا: از این که وقتتان را در اختیار ما قرار دادید کمال تشکر را داریم.

۱۰ خرداد ۱۳۹۰ ساعت ۲۰:۴۰