خطر سودهای غیر متعارف بانکی (بازی پانزی)
هر روز تعداد زیادی از سپرده گذاران و شاکیانی که در موسسات مالی و اعتباری غیرمجاز سرمایه گذاری کرده و مالباختگان این سرمایه گذاری به حساب می آیند، از نهادهای نظارتی و حتی دولت می خواهند که برایشان کاری انجام دهد و پول از دست رفته شان را باز گرداند. اگرچه اکنون به زعم بسیاری از مقامات بانک مرکزی، توجه مردم به موسسات مالی و اعتباری غیرمجاز بسیار کمتر از قبل شده است.
البته بسیاری از کارشناسان، یکی از مهم ترین این اقبال مردم به سمت موسسات مالی و اعتباری غیرمجاز را نرخ سود بالایی می‌دانند که در شرایط نامساعد اقتصادی، بسیاری از افرادی که محل درآمدشان همین سرمایه گذاری های خرد بانکی را اغوا می کند که به سمتشان بروند.
این رفتار با کاهش نرخ سود بانکی در ماه های اخیر بیشتر مشاهده می شود و برخی از سپرده های مدت دار بانک ها، از مسیر رشد طبیعی خود منحرف شده اند و این رقابت ناسالم موجبات ریسکی تر شدن فعالیت بانک ها را برای به دست آوردن سود پدید می آورد. هر چند اگر ریسک بالایی داشته باشد.
در واقع موسسات مالی غیرمجاز و متاسفانه برخی بانکها می دانند که تنها در صورتی توان ادامه حیات و بازپرداخت سود سپرده های قبلی را دارند که با جذب سپرده های جدید حجم کل سپرده های خود را افزایش داده و از محل اصل سپرده های جدید سود سپرده های قبلی را بازپرداخت کنند. روشی که در ادبیات اقتصادی به نام پانزی شناخته می شود.
بر این اساس، در شرایط عادی، پیشنهاد سود بالاتر الزاماً منجر به جذب سپرده های بیشتر نمی شود زیرا ارائه سود بالاتر نشانه ای است از آنکه آن موسسه مالی در شرف ورشکستگی است. بازی پانزی، یک عملیات سرمایه گذاری کلاهبردارانه است که در آن، به سرمایه گذاران سودهایی برگردانده می شود که از بهره های متعارف بالاترند. البته این سود از پول سرمایه گذاران بعدی تامین می شود و کمپانی یا فرد دریافت کننده سرمایه نیازی به انجام کار اقتصادی با پول دریافتی ندارد. نام این ترفند از نام چارلز پانزی گرفته شده است.
ترفند پانزی معمولاً سرمایه گذاران جدید را با ارائه عایدی هایی که دیگر سرمایه گذاری ها نمی توانند تضمین کنند، اغوا می کند. این عایدی ها سودهای به طور غیرعادی بالا در کوتاه مدت یا به طور غیرعادی ثابت و با دوام هستند. دائمی بودن عایدی هایی که یک ترفند پانزی تبلیغ و پرداخت می کند، نیازمند یک جریان پول همیشه درحال افزایش از جانب سرمایه گذاران است تا سیستم را درحال کار نگه دارد.
حال برخی پژوهشگران با طرح این سوال که آیا بانکها به بازی پانزی مشغول‌اند؟ تلاش دارند که بخشی از عملیات نامطلوب و پرریسکی که بانکها و موسسات مالی و اعتباری غیرمجاز انجام می دهند را تشریح کنند. موسسه مطالعاتی مبین در یادداشتی در این رابطه به این نکته اشاره کرده که تقریباً برای همگان آشکار شده که اکنون نرخ‌های بالای بهرۀ سپرده در ایران از محل درآمد بانکها بدست نمی‌آید. در اقتصادی با تورمِ شدیداً کاهش‌یافته و نرخ رشد محدود در بخش‌های غیرنفتی، آنچه مایۀ حیرت است، وجود نرخ‌های بهرۀ ۲۰ تا ۳۰ درصدی است، نه غیرقابل‌پرداخت‌بودن آن از درون اقتصاد.
در واقع، درآمد بانکها از محل دریافت بهرۀ تسهیلات بسیار محدود است، اما بهرۀ سپرده‌ها در حال پرداخت. این واقعیت موجب پیدایش این تصور شده که بانکها در طرف سپرده به بازی پانزی مشغول‌اند. یعنی بدهی خود بابت پرداخت بهرۀ سپرده‌های قبلی را از محل جذب سپرده‌های جدید می‌پردازند. این تصور برخاسته از عدم وقوف به چیستی پول و چگونگی خلق پول بانکی است.
در این میان باید به این نکته توجه داشت که پول نه یک «چیز» (شیء) است و نه وام‌دهی بانک، واسطه‌گری این شیء است؛ در واقع، پول (صرف نظر از درصد جزئی اسکناس) چیزی نیست جز اعداد. این اعداد با فشردن دکمه کیبورد توسط بانکداران بوجود می‌آیند. هر نوع پرداخت بانک به اشخاص غیربانکی (وام‌دهی، پرداخت بهره سپرده، پرداخت بابت هزینه‌های عملیاتی) به همین شیوه انجام می‌شود. بانکها نه وام و نه بهرۀ حساب‌ها را از محل سپرده‌های دریافتی پرداخت نمی‌کنند. بلکه آن اعداد را رأساً خلق می‌کنند.
در حالت مطلوب، معادل اعداد خلق شده (یا بیش از آن) را در طرف دارایی خود به عنوان سود حاصل از دارایی‌ها شناسایی می‌کنند. اما اگر این بازدهی حاصل نشود، آنها همچنان قادرند به خلق پول برای پرداخت بهره ادامه دهند.
تشبیه کار بانکها به بازی پانزی این است که قادر نیست توضیح دهد سپرده‌های جدید، که منبع پرداخت بهرۀ سپرده‌های قبلی تصور می‌شود، دقیقاً از کجا بوجود می‌آیند. در واقعیت، سپرده‌ای بوجود نمی‌آید مگر آنکه بانک آن را با فشردن دکمۀ کیبورد خلق کرده است.
